بررسی حافظه و انواع آن
بخش اول
حافظه
حافظه شامل آن دسته از فعالیتهایی
است که بصورت حفظ، یادآوری، تشخیص و انجام آنچه در گذشته آموخته شده است
ظاهر می گردد. بعضی حافظه را یکی از اشکال یادگیری می دانند. دسته ای آنرا
نتیجه و دلیل یادگیری فرض می کنند. پاره ای از روانشناسان حافظه را فعالیتی
می دانند که در عین ارتباط با یادگیری جدا از آن نیست.
به نظر این دسته فرد ابتدا باید
چیزی را یاد بگیرد، آنگاه آنرا حفظ کند و در موقع معین بخاطر آورد و
بالاخره تشخیص دهد که این امر را در گذشته آموخته است. حافظه از یادگیری
جدا نیست و از جهتی عین یادگیری می باشد. خصوصیت عمده حافظه حفظ و نگهداری
است. یادآوری، تشخیص و اجرا، آثار و نتایج حفظ می باشند. آنچه درباره
یادگیری گفته می شود در مورد حفظ نیز قابل بحث می باشد روی این اصل
نمیتوان این دو جنبه از فعالیت ذهن را جدا از هم فرض نمود.
چنانچه در مورد یادگیری بیان
نمودیم ثورندایک و پیروان او یادگیری را نتیجه ارتباطات عصبی می دانند و
اصل تمرین و تکرار را پایه و اساس این جریان قرار می دهند.
بعضی از روانشناسان حفظ را نیز
نتیجه برقراری ارتباطات عصبی فرض می کنند و تحقق آنرا نتیجه تمرین و تکرار
می دانند. بنظر این عده یادگیری و حفظ یک جریان است. همانطور که دیدیم
تمرین و تکرار شرط اساسی یادگیری نیست. ممکن است امری را یکمرتبه انجام داد
یا مطالعه کرد و آنرا یاد گرفت و بدون تکرار و تمرین بعد از زمان طولانی
آنرا بخاطر آورد و دوباره انجام داد. با اینکه در جریان حفظ و یادگیری
دستگاه عصبی دخالت کامل دارند و وقتی پوشش مغزی دچار لطمه و آسیب شود عمل
یادگیری و حفظ را م ختل میسازد معذلک نمیتوان تغییرات عصبی را پایه و اساس
حفظ و یادگیری قرار داد.
آن دسته از روانشناسان که پایه و
اساس یادگیری را تداعی معانی یا برقراری عکس العمل مشروط می دانند حفظ را
نیز نتیجه همین جریان فرض می کنند. به نظر ایندسته مشابهت و مجاورت، اساس
حفظ را تشکیل می دهند. یادآوری و تشخیص نیز در اثر تداعی واحد بدون اراده
یا از طریق ایجاد نداعیهای متعدد و با دخالت اراده انجام میشود.
پیروان گشتالیت عقیده دارند وقتی
در جریان یادگیری کل موقعیت و کل موضوع مورد توجه شخص یادگیرنده باشد جریان
یادگیری و حفظ به نحو کامل انجام میشود.
چنانچه خواهیم دید عوامل مؤثر در
یادگیری در جریان حفظ و یادآوری نیز تأثیر دارند. خلاصه آنچه سبب یادگیری
میشود در حفظ و یادآوری نیز تأثیر دارد روی همین زمینه این دو جریان از هم
جدا نیستند.
انواع حافظه
Garrett مؤلف کتاب روانشناسی عمومی دو نوع حافظه را مورد بحث قرار می دهد:
1- حافظه زبانی Verbal که حفظ و یادآوری نامها و تاریخها و مانند اینها را انجام میدهد.
2- حافظه عضلانی یا عملی که طرز
کار و روش انجام امری را که در گذشته فرد آموخته است حفظ می نماید؛ مثلا
طرز ماشین نویسی، رانندگی ، شنا که فرد در گذشته آموخته و بعداز مدتی متار
که دوباره انجام میدهد. در هر دو مورد فرد عکس العملهایی را که در گذشته
آموخته است دوباره به وجود می آورد.
Sperling مؤلف
کتاب روانشناسی ساده شده آنچه را که مربوط به طرز کار و روش انجام امری است
به عادت ارتباط می دهد و حفظ و یادآوری اینگونه امور را نتیجه تشکیل عادت
تلقی می کند به نظر او کار حافظه کسب و حفظ کلمات، علامتها و تجربیاتی است
که فرد از روی آگاهی تحصیل می نماید.
خلاصه، او امور زبانی را به حافظه
نسبت می دهد و امور غیرزبانی را مربوط به عادت میداند. امور زبانی مثل
بیان امری که در گذشته رخ داده است از امور غیرزیانی یا از مهارتهای بدنی
جدا نیست چنانچه شهادت درباره امری مستلزم سخن گفتن یا نوشتن است. به همین
طریق امور و فعالیتهای غیرزبانی مثل رانندگی، ماشین نویسی از فعالیتهای
زبانی که غالباً بصورت درک مفاهیم و بیان آنها نیز ظاهر میگردد مجزا نیست.
عادات شامل اعمال قابل مشاهده مثل
لباس پوشیدن، رانندگی، ماشین نویسی و اعمال غیرقابل مشاهده از قبیل با خود
صحبت کردن در موقع مطالعه و انجام اعمال اصلی حساب در ذهن نیز می شود.
جنبه های مختلف حافظه
برای حافظه مراحل مختلف یا جنبه های گوناگون ذکر کرده اند:
Garrett چهار جنبه برای حافظه بیان می نماید:
(1) توجه Fixation که آنرا به تحصیل و کسب Acquisition نیز تعبیر می نماید (2) حفظ Retention (3) یادآوری Recall و (4) تشخیص Recognition.
بعضی پنج جنبه برای حافظه ذکر می نمایند: (1) فراگیری یا کسب (2) تشخیص (3) یادآوری (4) تولید مجدد Reproduction و (5) اجرا Performance.
1- توجه یا فراگیری
برای اینکه امری رد خاطر باقی بماند ابتدا فرد باید آنرا فرا گیرد. حفظ مهارتها یا عادات، تمایلات و ادراکات مستلزم فراگرفتن آنهاست.
افرادی که نمی توانند دقت یا توجه
خود را به امر خاصی معطوف دارند، در کسب و فراگرفتن آن امر دچار اشکال می
شوند. معمولا بیماران روانی نمی توانند امر معینی را مورد توجه قرار دهند.
پیرمردها نیز در جریان توجه یا
دقت با اشکال روبرو هستند. بعضی این امر را نتیجه پژمردگی بافتهای مغز یا
از دست رفتن خاصیت ارتجاعی مراکز عصبی می دانند ولی اشخاصی هستند که در
دوران کهولت نیز به آسانی امور را فرا می گیرند در هر حال تمایلات ا شخاص
پیر واشتغالات ذهنی آنها ممکن است در انصراف ذهن ایشان از شیء معین م ؤثر
باشد. بچه ها نیز در اثر کم حوصلگی یا بواسطه تمایلات متنوع کمتر دقت و
توجه خود را روی امر خاصی متمرکز می سازند.
معمولا افراد در مقابل محرکهای
مختلف قرار دارند. وقتی محرک خاصی روی فرد اثر می گذارد که توجه او را به
خود جلب کند و محرکهای دیگر را از نظر او دور بدارد. تعدد محرکها مانع جلب
توجه فرد به هر یک از آنها می شود. در شرایط خاصی فرد نمی تواند وقت خود را
به طرف امر معینی معطوف دارد.
افرادی که دچار هیجانات شدید
میشوند در این حالت نمی توانند شیء معینی را مورد توجه قرار دهند و در موقع
دوا خوردن یا نوشیدن مشروبات الکلی غالباً دچار اینوضع میشوند.
اشخاص الکلی از درک امور جدید
عاجز هستند و گاهی تمایل به دروغ گفتن و مبالغه کردن، در تضعیف حافظه آنها
تأثیر دارد. ضرباتیکه در اثر حوادث و صدمات به مغز وارد میآید فرد را از
درک واقعه یا آنچه قبل از آن یا بعد از آن بلافاصله اتفاق می افتد
بازمیدارد.
2- حفظ :
حفظ چنانچه گفته شد اساس حافظه را
تشکیل می دهد. بعضی حفظ را عین یادگیری می دانند و عقیده دارند آنچه را که
فرد می آموزد حفظ می کند بنابراین مهارتها، تجربیات حسی و آنچه را که فرد
از خواندن یا در اثر تعلیمات دیگران فرا می گیرد همه حفظ و نگاهداری می
شوند و اثر آنها در ذهن باقی می ماند. خاطراتی که خود به خود به قسمت روشن
ذهن بر می گردد، آنچه را که فرد در اثر هیبنوتیسم به خاطر می آورد و اینکه
در یادگیری مجدد امری وقت کمتری صرف می کند همه دلیل بر باقیماندن آثار
اموری است که قبلا فرد آموخته و در ذهن او جایگزین شده است.
شناخت حافظه
در تعریفی از حافظه، می توان آن
را دستگاهی دانست که بوسیله آن نگهداری و بازیابی مطالب صورت می گیرد. پس
حافظه دو عمل به خاطر سپاری نکات حال و به خاطر آوری نکات گذشته را به عهده
دارد. نکات حال مطالبی را شامل می شود که هم اینک با آن روبرو هستیم و
آگاهانه و یا ناآگاهانه در حافظه نقش می بندد. نکات گذشته در برگیرنده
مطالبی است که در حافظه نقش بسته اند و در صدد بازیابی آگاهانه آن بر آمده
ایم و یا ناخود آگاهانه به ذهن تداعی و متبادر می گرد و ممکن است چند ثانیه
و یا چندین سال از زمان نخستین حضور آن در حافظه، سپری شده باشد.
آنچه درباره جایگاه حافظه می توان
با قاطعیت بیان داشت، این است که ستاد عملیاتی حافظه در مغز قرار دارد،
اما نظر قاطعی مبنی بر آن که بخش خاصی از مغز را به عنوان جایگاه حافظه
قلمداد کنیم، ارائه نشده است و تحقیقات درباره آن و دنیای شگرف و پیچیده
مغز همچنان ادامه دارد.
سیر تاریخی درباره جایگاه حافظه
طی قرون از دل ( قلب) آغاز و به مغز ختم می شود. هر یک از نظریات درباره
مغز تحت عنوان جایگاه حافظه، بخشی خاص از آن را جایگاه حافظه قلمداد می
کرد، اما بررسی ها نشان داد که با برداشته شدن آن بخش از مغز، حافظه همچنان
پایدار می ماند، پسی چنین نتیجه شد که حافظه در تمامی بخشهای مغز پراکنده
است. در مقایسه ای که میان مغز موجودات مختلف و بویژه انسانها صورت گرفت،
تفاوت مغزها در سطوح آنها آشکار گردید. این بررسی ها نشان داد مغزهایی که
سطوح پیچیده تر و شیارهای بیشتر و عمیقتری دارند، به کسانی تعلق دارد که از
اطلاعات بیشتری برخوردارد می باشند. پس می توان گفت از آنجا که شکل سطوح
مغز، ارتباط با میزان اطلاعات و دانش فرد دارد و کسب اطلاعات بیشتر به
تغییر شکل مغز- هر چند نامحسوس- می انجامد، که سرانجام مغزی پدید می آید که
متفاوت از مغز انسانهای کم دانش است، سطح مغز جایگاه حافظه تواند بود.
بیان این نکته ضروری است که اطلاعات، منحصر به دانش و اطلاعات حاصل شده از
طریق مطالعه و تحصیل و تحقیق نمی باشد و هرگونه اطلاعاتی که از طریق حواس
پنجگانه کسب گردد، در حافظه تأثیر می گذارد و ثبت می گردد، اما میزان اثر
گذاری آنها متفاوت است. میزان و چگونگی استفاده از اطلاعات، عامل دیگری است
که تفاوت در تأثیر گذاری بر حافظه و شکل سطح مغز را موجب می شود.
حافظه در تشبیه
برای درک چگونگی کارکرد حافظه و
یافتن شیوه هایی که تقویت حافظه و افزایش بازدهی را به همراه داشته باشد،
به کشف کارکرد حافظه از طریق مقایسه و تشبیه آن با عناصر و عواملی که دارای
وجوه مشترک با حافظه می باشند، می پردازیم. بر مبنای این مطالعه تطبیقی،
مبانی و نظامهای تقویت حافظه، ارائه و تدوین می گردد.
الفـ حافظه و عضله
وجه تشبیه حافظه و عضله، تشابه در
نیتجه اعمالی است که ورزیدگی و تقویت حافظه و عضله را درپی دارد. تقویت و
ورزیدگی عضلات و اعضای بدن، در گروی به کارگیری بیشتر آنهاست، هرچه فعالیت
یدی انسان بیشتر شود و عضلات و ماهیچه ها بیشتر به کار گرفته شود، ورزیده
تر و پیچیده تر می گردد. این ارتباط مستقیم، در مورد حافظه نیز صادق است
بدین معنا که هر چه حافظه بیشتر به کار گرفته شود، قوی تر و ورزیده تر می
گردد. مبنای فعالیت بیشتر عضلات و ورزیدگی آنها، در حرکت است و مبنای به
کارگیری بیشتر حافظه و تقویت آن، افزایش داد و ستد اطلاعات است. هر گونه
اطلاعاتی که از طریق حواس پنجگانه کسب و در حافظه به منظور بازیابی و
استفاده های بعدی، ثبت گردد، در این داد و ستد اطلاعات با حافظه نقش دارد و
هر چه اطلاعات دقیق تر و جزیی تر باشد، اثر گذاری آن در راستای تقویت
حافظه بیشتر است، چه دقت برای کشف روابط میان مفاهیم و طبقه بندی آنها، و
همچنین تشدید دقت بر اثر افزایش تمرکز حواس منتج از دقت، به فعال شدن مغز و
بویژه نیمکره راست می انجامد که به معنای افزایش یادگیری و بازدهی است و
با توجه به آنکه از جمله معیارهای یادگیری، به خاطر سپاری کامل مطالب و به
خاطر آوری ( بازیابی) آن می باشد، می توان گفت افزایش فعالیت مغز موجب
تقویت حافظه و آمادگی بیشتر آن می گردد. همانگونه که اطلاعات دقیق تر و
جزیی تر، تأثیر ملموس تر و برجسته تری را بر حافظه دارد، عضله نیز با رعایت
برخی اصول و اجرای شیوه های خاص پرورش اندام، ورزیده تر می گردد.
پس در مقام تشبیه حافظه به عضله
می توان گفت: هر گاه درصدد انتقال اطلاعات به حافظه برای بازیابی آن
برآییم، گامی در جهت تقویت حافظه برداشته ایم، به همانگونه که حرکت بیشتر
به ورزیدگی و تقویت عضله می انجامد.
ب- حافظه و انبار
تشبیه حافظه به انبار بر مبنای
ویژگی ذخیره سازی در انبار و حافظه است. همانگونه که مواد و قطعات مورد
نیاز برای استفاده های بعدی در انبار ذخیره می شود، حافظه نیز به ذخیره
سازی اطلاعات برای استفاده در مواقع مورد لزوم می پردازد. در این ذخیره
سازی دو اصل مد نظر می باشد که عدم رعایت آن اصول، امر ذخیره سازی و
استفاده از مواد ذخیره شده را با اشکال مواجه می سازد و گاه به کلی امکان
بهره برداری از آن منابع را سلب می کند. آن دو اصل عبارتند از:
1- نظم و طبقه بندی
2- شرایط و فضای مناسب
تردیدی در این امر نیست که بدون
طبقه بندی مواد ذخیره شده و جای دادن هر مورد در جای خویش، امکان استفاده
مطلوب و بهینه از انبار و مواد ذخیره شده در آن فراهم نخواهد بود. به طور
مثال می توان چند کتاب را بدون رعایت اصول طبقه بندی و نظم، به هر ترتیبی
در گوشه ای جای دارد، اما با افزایش تعداد کتابها نمی توا اصل نظم و طبقه
بندی را نادیده گرفت و در موقع لزوم و در هر بار به جستجوی میان کتابها
برای یافتن کتاب مورد نظر پرداخت. همچنین نمی توان در انبار یک کارخانه
کوچک یا بزرگ، که هزاران قطعه در انواع مختلف نگهداری می شود، اصل نظم و
طبقه بندی را نادیده گرفت. در انبارهای مدرن برخی کارخانه ها، که از ابزار
پیشرفته و رایانه برای جای دهی و جابجایی قطعات سود جسته می شود، قطعات با
چنان نظمی طبقه بندی و در جای خود قرار داده شده است که رباط ها با دریافت
فرمان، با عبور از ریلها ویا نقاله ها، به برداشتن قطعه مورد نظر و تحویل
آن در نقطه فرمان داده شده، می پردازد. عدم رعایت اصل نظم و طبقه بندی منجر
به اتلاف منابع و صرف زمان و امکانات بیهوده می گردد که با کاهش شدید
بازدهی، به مقابله با بهره وری- به دلیل عدم تناسب محصول و هزینه- پرداخته
می شود. بر مبنای تشابه حافظه و انبار در ذخیره سازی، و لزوم اجرای اصل نظم
و طبقه بندی در انبار، می توان به استخراج این اصل پرداخت که شرط ذخیره
سازی اطسلاعات در حافظه برای بهره برداری بهینه در مواقع مورد نیاز، طبقه
بندی اطلاعات و ذخیره سازی آن توام با نظم است و چنانچه اصل نظم و طبقه
بندی اطلاعات رعایت شود، امکان بازیابی بهینه از اطلاعات ذخیره شده فراهم
خواهد بود. طبقه بندی، شکلی از برجسته سازی است، چه موارد به گونه ای
نمایان و برجسته در معرض دید قرار می گیرد و در هنگام بازیابی، با به یاد
آوردن نقاط برجسته که بیانگر طبقه های مختلف مطالب است، بازیابی تمامی
مطالب هرطبقه صورت می گیرد. بازیابی اطلاعات که در پی به خاطر سپاری آن
حاصل می شود، به معنای داد و ستد اطلاعات می باشد که تقویت حافظه را به
دنبال خواهد داشت. پس:
اصل دوم در ذخیره سازی در انبار،
فراهم آوردن شرایط و زمینه و فضای مناسب برای دخیره سازی است. به طور مثال
چنانچه به ذخیره سازی میوه در سردخانه می پردازیم، می بایست درجه برودت
سردخانه را در حد مطلوب برای نگهداری میوه ها برسانیم و فضایی مطبوع و به
دور از هر گونه آلودگی را برای ذخیره سازی فراهم آوریم و یا از افزایش
رطوبت بیش از حد استاندارد در انبارهایی که نگهداری قطعات الکترونیکی و
فولادی در آن صورت می گیرد، جلوگیری به عمل آوریم. در چنین شرایطی امکان
بهره برداری از انبار مطابق با انتظاری که از انبار وجود دارد، فراهم خواهد
گردید.
بر مبنای اصل تشابه حافظه و
انبار، اصل فراهم آوردن شرایط و زمینه مناسب برای ذخیره سازی اطلاعات در
حافظه نیز لازم الاجراست. در میان شرایطی که برای مطالعه ارائه گردید، برخی
از آن مباحث به اصل شرایط و فضای مناسب برای فعالیت مغز و ذخیره سازی
اطلاعات در حافظه ارتباط دارد.
فهرست مطالب
حافظه ۴
انواع حافظه ۵
جنبه های مختلف حافظه ۶
۱- توجه یا فراگیری ۷
۲- حفظ ۸
روشهای اندازه گیری حفظ ۹
(۱) روش اندازه گیری حدود حفظ ۹
(۲) روش یادگیری مجدد ۱۰
(۳) اندازه گیری حفظ از راه تشخیص ۱۰
(۴) اندازه گیری حفظ از طریق تولید مجدد ۱۰
(۵) یادآوری اموری که با هم درک شده اند ۱۰
۳- یادآوری (Recall) 11
4- تشخیص ۱۳
فراموشی (Forgetting) 15
دخالت (Interference) 16
عقب راندن (Repression) 18
عوامل موثر در حافظه ۱۹
۱- محرک ۱۹
۲- با معنی بودن ۲۰
۳- کل و جزء ۲۱
۴- نقل ۲۳
۵- اجرای تمرین در وقت غیرمتمرکز یا پراکنده ۲۴
۶- سرعت یادگیری ۲۵
۷- زمینه عاطفی ۲۶
حافظه ۲۸
شناخت حافظه ۲۹
حافظه در تشبیه ۳۰
الفـ حافظه و عضله ۳۰
ب- حافظه و انبار ۳۱
ج- حافظه و پول ۳۴
د- سیستم ۳۶
مبانی و شیوه های تقویت حافظه ۴۱
انواع حافظه ۴۵
نظام یادگیری ۴۸
حافظه در روانشناسی اثر هاری لورین ترجمه مشفق همدانی ۵۲
فصل اول ۵۲
روح خلاقه فطری است ۶۵
استعداد خلاقه خود را پرورش دهید ۶۸
فعالیت خلاقه، نیروی هوش خلاقه را پرورش می دهد ۶۹
آیا میل دارید عادات را ریشه کن کنید؟ ۷۳
تمرکز فکری رمز موفقیت است ۷۷
یادآوری نام ها بدون استفاده از خاطره صورت ۸۱
چگونه می توان به وسیله صورت نام را به یاد آورد؟ ۸۴
پیش بینی بی مورد نکنید ۸۸
دلهره های روانه را چگونه باید تلقی کرد؟ ۹۴
برای دیگران درد دل کنید ۹۶
دیگر از چه چیزهایی دلهره دارید؟ ۹۸
