بررسی شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت
مقدمه
افزایش
امکانات مادی ، کاهش زمان کار روزانه ، افزایش تعطیلات هفتگی و سالانه ،
پیدایش سالهایی در دوران جوانی که فرد با فقدان و یا کمی مسئولیت روبروست و
در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشی جدی از دوران زندگی ، این
پدیده را در جایگاهی قرار داده است که بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد
ضایعات و آسیب های اجتماعی ، موجبات نارضایتی جامعه را نیز فراهم خواهد
نمود . افزایش اوقات فراغت از 3 سال در جامعه کشاورزی به 12 سال در جامعه
صنعتی و حتی 19 سال در جامعه فراصنعتی در طول عمر یک نسل امروزی نسبت به
سادگی بتوان از آن چشم پوشید . تأثیر بهره بردادری مطلوب از این بخش از
زندگی ، در پرورش انسان و رشد و شکوفایی شخصیت وی و در نهایت تکامل جامعه
به حدی است که برخی تمدن جدید را « تمدن فراغت » نامیده اند . ( ساورخانی ،
1370 ، 764 )
در
شهرهای بزرگ تراکم بالای ساختمان ، کمبود و قیمت بالای زمانی ، مانعی بر سر
راه ایجاد اماکن ورزشی ، تفریحی و گردشگری برای رفع نیاز ساکنین شهر می
باشد . از اینرو توجه به زمینهای حاشیه شهر و حتی مناطق خوش آب و هوای حومه
شهرها به عنوان روشی جایگزین ، مورد توجه قرار گرفته است . در ایران خلأ
قدرت اداری موجود در این زمینه یکی از موانع اساسی پرداختن به این امر است .
بدین معنی که شهرداریها خود را در چارچوب محدوده قانونی شهر موظف و مکلف
به برنامه ریزی می بینند و فراتر از آن را در خارج از حیطه مسئولیتی خویش
می دانند . ازدحام جمعیت در ایام تعطیل در پارکها و فضاهای تفریحی داخل شهر
و نیز خروج صدها هزار نفر از ساکنین در تعطیلات پایان هفته به حومه های
شهر و پناهگیری در دامان طبیعت نمودهایی است از کمبود امکانات تفریحی شهر و
نیز خستگی از دغدغه های زندگی شهری که لزوم توجه به امکانات تفریحی شهری
را اشعار می دارند .
شهر
تهران به صورتی شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهری را در طول کمتر از
نیم قرن از سر گذرانیده و اینک به یکی از بیست کلان شهر پر مسأله جهان
تبدیل شده است .
محدوه
تهران قدیم تا شصت سال پیش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزی را دارا بوده
است . رشد و توسعه این شهر تا جنگ جهانی دوم بطور آرام و یکنواخت بوده اما
توسعه آن بعد از جنگ سرعت بیشتری گرفته و در سال 1354 به حدود 12 برابر
افزایش یافته در حالیکه توسعه آن در سراسر دوره قاجاریه فقط چهار برابر
بوده است . در روند این تحول سریع و ناموزون ، چشم انداز جغرافیایی و
خاستگاه طبیعی تهارن با تغییرات ویرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گردیده
است . گسترش خزندة شهر به دامنه های کوهستانی البرز و دشتهای سرسبز جنوبی و
ادغام صدها روستا و هکتارها باغ و مزرعه در پیکر آن ، تمام حیات شهروندان
را به مخاطره افکنده است .
در گذشته
آلودگیهای زیست محیطی تهران بسیار محدود بوده بطوریکه از سده هشتم تا سده
سیزدهم تهران بقدری مشجر و سر سبز بوده که آن را به باغ گلزار و چنارستان و
همچنین به بهشت پریان توصیف کرده اند .
در سه
دهه اخیر به علت گسترش بی رویه تهران بیش از 300 هکتار از اراضی کشاورزی
داخل محدوده 5 ساله و 2000 هکتار از اراضی محدوده 25 ساله به مصارف
ساختمان های شهری رسیده است .
با توجه
به شرایط حساس زیست محیطی و کالبدی تهران از یک سو ، و نیازهای روز افزون
اجتماعی و فرهنگی مردم به فضاهای باز شهری از سوی دیگر ، ضرورت بازنگری ،
سازماندهی و نظام بخشی به این فضاها ، روز به روز بیشتر احساس می شود .
بنابراین لازم است که در چارچوب برنامه ها و طرح های کلان شهر تهران ،
برنامه ریزی برای فضاهای باز و سبز ، به عنوان یک بخش مستقل در برنامه ریزی
شهری ، مدنظر قرار گیرد و راهبردهای نوین و مناسب برای آن ارائه گردد .
با توجه
به وضعیت اکولوژیکی منطقه ، خشکی اقلیم ، گرد و غبار کویری ، فشردگی
بافتهای مسکونی و میزان زیاد آلودگی هوا و صدا ، ضروری است که برنامه های
مربوط به توسعه فضای سبز ، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراکنده در داخل
شهر ، بلکه به عنوان یک نظام هماهنگ متشکل از انواع فضاهای باز و سبز درون
شهری ، حاشیه شهری و برون شهری توسعه و انتظام پیدا کند .
پهنه
جغرافیایی تهران با قرار گرفتن میان سلسله جبال البرز و دشت کویر از یک طرف
، دو رودخانه بزرگ کرج و جاجرود از طرف دیگر ، از تنوع محیطی و اقلیمی
ویژه ای برخوردار است .
دامنه
های سرسبز و دره های پر آب کوهستانهای شمالی تهران از چنان ارزشهای طبیعی،
جاذبه های محیطی و چشم اندازهای بدیع برخوردار است که بایستی به عنوان
ذخائر طبیعی و ثروت ملی برای حال آینده مورد حفاظت و احیاء قرار گیرد . دره
های شمالی تهران مانند سوهانک ، دارآباد ، دربند ، درکه ، فرحزاد و کن ،
از دیر باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبیعت مورد استفاده
بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه های البرز به نحو
شتابناک مورد هجوم ساخت و سازهای بی رویه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است
. خوشبختانه در سالهای اخیر ، همراه با تحول دیدگاهها در برنامه ریزی و
مدیریت شهری در تهران و با توجه به رشد آگاهی زیست محیطی مردم ، اندیشه ها و
تصمیمات مربوط به ایجاد پیوند میان شهر و طبیعت و ساماندهی دره های شمال
تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهی و طراحی شهری محور تفریحی فرحزاد »
نیز به همین منظور در دست تهیه قرار گرفته است .
1 ـ 1 ـ اوقات فراغت
اوقات
فراعت دلپذیرترین اوقات آدمی است . بخشی از عمر او که از آن خود اوست .
ساعاتی فارغ از کار روزانه و رنج ایام که مصرف آن چیزی می کند که خود می
خواهد ، خود بر می گزیند و اگر عاملی بیرون از او دخالت نکند ، به رضا و
رغبت دل می گذراند . این لحظات برای عالمان دقایق تعمق ، برای هنرمندان
زمان پدید آوردن و برای بی فکران و بی هنران ملال آورترین اوقات است . از
اینروست که این اوقات برای عده ای بارور و شوق انگیز و برای عده ای مفسده
انگیزترین اوقات است . زمان عظیمی که یک سوی آن بارو کردن عمر و زندگی و
سوی دیگر آن ضایع شدن و هدر رفتن لحظه های شیرین و زود گذر است . اوقات
فراغت نزدیکترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگ دارد . اوقاتی که به میل و
اختیار در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشارکتهای
داوطلبانه اجتماعی ، خدمات رایگان انسانی ، گسترش افقهای فکری و در بسیاری
از عرصه های دیگر زندگی صرف می شود ، تبعاً ارتباط آن با حیات معنوی و
فرهنگی جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ 1 ، 3 )
تفریح
مجموعة اشتغالاتی است که فرد کاملاً با رضایت خاطر برای استراحت یا کسب
انرژی ، توسعة آگاهانه یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه ،
بعد از رهایی از الزامات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی به آن می پردازد ،
اوقات فراغت مدت زمانی است که کار شخصی به عهده انسان نبوده و فرد در آن به
فعالیتهای دلخواه خود می پردازد که این موجب پرورش استعداد ، شکوفایی
شخصیت و برآوردن نیازهای جسمی و روحی و اجتماعی می گردد . ( شهابی ، 1366 ،
7 ، 8 )
- فراغت مدت زمانی است که فرد به
استراحت برای رفع خستگی ، به تفریح برای رفع کسالت و دلتنگی و به فعالیتهای
انتخابی برای رشد و توسعه ظرفیتهای جسم و روح خود می پردازد . ( اردلان ، ؟
، 38 )
- فراغت زمان فروخته نشده ای که متعلق
به فرد است ، زمانیکه فرد به میل خود از آن استفاده می کند ؛ فراغت نوعی
رهایی از وظایف اجتماعی است .
- فراغت فضای توسعه انسانی است و به انسانی کردن کار منتهی خواهد شد . ( مارکس )
فضاهای فراغتی تهران
مقدمه
تهران ،
شهری که پایتخت حکومتهای دویست ساله اخیر ایران بوده است ، تحت تأثیر
مستقیم نمونه های اروپایی و غربی در کنار فضاهای سنتی فراغتی که عمدتاً
زورخانه ، قهوه خانه ، کاروانسرا یا مسافرخانه بوده اند قرار داشته است .
ورود مفاهیم جدید مهمانسرا ، هتل ، متل ، هتل ـ آپارتمان ، پانسیون ،
سؤئیتهای کرایه ای و رستوران ، نشانگر نیاز به فضاهای جدید بود که جوابگو
به طرز زندگی جدبد باشند .
در تهران
قدیم ، حضور موثر مذهب و فعالیتهای مذهبی در ساماندهی فضاهای گذران اوقات
فراغت مشهود است . کاربریهای فراغتی به شکل و مفهوم امروزی وجود نداشت که
یا به دلیل ادامه داشتن زندگی سنتی قبلی و یا منتج از بی اطلاعتی از عدم
وجود پاسخگوهای تفریحی و یا اقامتی موقت بود .
به تدریج
از حکومت پهلوی اول ، مفاهیمی چون مهمانسرا و هــتل در کنار مسافرخانه و
کاروانسرا مطرح می شود و کافه ها و رستورانها متأثر از سبک غربی شکل می
گیرند .
با
گسترده تر شدن تهران در اطراف و خصوصاً در شمال ، کاربریهای فراغتی جدید در
جای جای شهر و در اطراف و داخل آن شکل می گیرند و باعث توسعه گسسته فضاهای
فراغتی می گردند ، از جمله استادیومها در حومه شهر ، هتلها ، کافه ها و
رستورانها در راسته خیابانهای اصلی و هتل ـ آپارتمانها و ساختمانهای کرایه
ای ، ابتدا برای مقیمان خارجی و بعد برای بقیه مسافران ، جای کاروانسراها
را می گیرند . در حالیکه مسافرخانه و بعد زورخانه و در انتهای قهوه خانه کم
رنگ تر می شوند .
مفهوم
جدید پارک شهر به سبک اروپایی ، به عنوان تکه ای از طبیعت در داخل شهر
بوجود می آید . زورخانه ها کم کم جای خود را به ورزشگاهها می دهند . با
مهاجرت وسیع جمعیت به شهر در ابتدا قهوه خانه ها زیاد می شوند و بعدها جای
خود را به هتل ، رستوران و هتل ـ آپارتمان می دهند . بعد از انقلاب ، توجه
به پارک و فضای سبز بیشتر شده و پارکهای کوچک و بزرگ متعددی در دل شهر پدید
می آیند و فضاهای جنگلی عمده شهر ساماندهی می شوند . با کاهش سیاحان ،
هتلها توسعه نمی یابند ، ولی با افزایش جمعیت ، ساخت و ساز و احداث رستوران
رونق می گیرد .
سیر تحول کاربری گذاران اوقات فراغت در تهران
با گذشت
زمان و بر اساس رخدادهای خاص فرهنگی ، کاربریهای مثل قهوه خانه و زورخانه
به عنوان فضایی برای گذران اوقات فراغت ، نقش خود را به کاربریهایی مانند
رستوران و وزرشگاه محول نموده اند . مفهوم سنتی باستانی کاری و زورخانه
رفتن تنها امروزه است که مترادف با ورزش و سلامتی جسم گشته است . این در
حالی است که آیین فتوت و جوانمردی که اساس و رکن تجمع در زورخانه است یکی
از طرق سلوک برای اهل طریقت می باشد و فتوت نامه ها مبنایی برای راه و روش
انجام فعالیتهای گوناگون حرف مختلف در جامعه شهری بوده است .
ویژگیهای عرضه تسهیلات گذران اوقات فراغت در محیط بیرون شهر تهران
بررسی
فرصتهای گذران اوقات فراغت در محیط پیرامون شهر تهران از آن رو اهمیت دارد
که پیرامون شهر ها به عنوان گسترش زندگی در شهر به حساب می آید و هر چه
سکونت در مجتمع های مسکونی ( در مقابل سکونت در ساختمانهای مسکونی تک
خانواری ) بیشتر ، هر چه نسبت مساحت فضای باز قطعات مسکونی به فضاهای بسته
کمتر ، هر چه استرس به وسیله نقلیه شخصی ( نرخ مالیکت خودرو ) بیشتر ، هر
چه شبکه راههای شهری گسترده تر و هر چه شبکه محل و نقل عمومی فعالتر و
فراگیرتر باشد ، حد استفاده از نواحی پیرامون شهرها چه در ساعات فراغت
روزهای کاری و چه روزهای تعطیل هفته افزایش می یابد . در واقع استفاده از
نواحی پیرامون شهرهای بزرگی چون تهران ، مفری است که انسان شهرنشین برای
فرار از زندگی شهری با تمامی مشکلات و پیچیدگیهایش بدان متوسل می شود .
فرصتهای
موجود در محیط پیرامون شهر تهران در دو دسته نواحی باز ( چون نواحی
کوهستانی ، آبی و غیره و نواحی بسته ( چون آثار تاریخی ، مذهبی ، رستورانها
و غیره ) قابل طبقه بندی است . هر گونه فعالیت در جهت برنامه ریزی گذران
اوقات فراغت در محیط پیرامون شهر تهران باید به چهار زمینه موضوعی زیر توجه
کند :
1 ـ شناسایی نواحی واقع در محیط پیرامون شهر تهران که از پتانسیل طبیعی یا مصنوعی آنها در جهت گذران اوقات فراغت استفاده نشده است .
2 ـ
شناسایی نواحی واقع در محیط پیرامون شهر تهران که محیط طبیعی آن به دلیل
استفاده مداوم و مکرر برای گذران اوقات فراغت تخریب شده یا در معرض تخریب
قرار گرفته است .
3 ـ
شناسایی نواحی واقع بر محیط پیرامون شهر تهران که از پتانسیل گذران اوقات
فراغت آنها استفاده شده و محیط طبیعی آن نیز تخریب نشده و لطمه ندیده است .
4 ـ
شناسایی نواحی واقع در پیرامون شهر تهران که دارای پتانسیل گذران اوقات
فراغتند ، اما در معرض توسعه شهری و صنعتی قرار گرفته اند .
ویژگیهای عرضه تسهیلات گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران
تجربه
های موجود برنامه ریزی شهری در دنیا بر فعالیتهای گذران اوقات فراغت در
محیط پیرامون شهرها توجه داشته اند ، یعنی فعالیتهایی که فعالتر بودن فرد
را می طلبد ، اما هر چه محدودیتها و قیود درونی و بیرونی استفاده از محیط
پیرامون شهرها بیشتر باشد ، توجه به برنامه ریزی گذران اوقات فراغت در دورن
شهرها نیز بیشتر می شود . البته این جنبه از برنامه ریزی نیز با مشکلات و
محدودیتهای خاص خود ، به خصوص در شهرهای بزرگی چون تهران روبرواست ؛ زیرا
توسعه این گونه فضاها ( که سودآوری قابل رقابتی با برخی دیگر از کاربردهای
شهری ندارد ) در یک فضای فشرده شهری انجام می گیرد که از یک سود زمین قابل
توسعه در آن محدود و در نتیجه رقابت برای دستیابی به زمین شدید است و از
سوی دیگر قیمت زمین در بازار عرضه زمین بالا و همواره رو به تزاید است .
( دانشپور . ؟ )
از بررسی ویژگی فضاهای بسته خاص گذران اوقات فراغت در دورن شهر تهران می توان به نتایجی به شرح زیر دست یافت :
- بیشترین فرصتهای ورزشی در مناطق 1 و 2 و 3 و 4 و 6 قرار گرفته اند .
- بیشترین فرصـتهای فرهنگی ، ورزشی و تفریحی در مناطق 1 و 7 و 3 قرار گرفته اند .
- بیشترین فرصتهای فرهنگی در مناطق 1 و 3 و 6 و 12 و 16 قرار گرفته اند .
- بیشترین فضاهای خرید در مناطق 6 و 12 قرار گرفته اند .
- بیشتـرین کتابخـانه ها و کتابفروشیها در مناطق 4 و 6 و 11 و 12 قرار گرفته اند .
- از نظر تنوع و میزان ، منطقه 19 و سپس دو منطقه 18 و 17 دارای کمترین فرصتها هستند .
- سهم فضاهای خاص گذران اوقات فراغت از
کل مساحت هر یک از مناطق 20 گانه شهر تهران بسیار کم است و بجز منطقه 16 ،
سایر مناطق کمتر از 2% مساحت خود را به این گونه فضاها اختصاص داده اند .
- سهم فضاهای خاص گذران اوقات فراغت از
کل مساحت این گونه فضاها در سطح شهر چندان متفاوت نیست . هر چند که دو
منطقه 4 و 16 هر کدام در حدود 11% کل مساحت فضاهای خاص گذران اوقات فراغت
در درون شهر تهران را به خود اختصاص داده اند و منطقه 5 واقع در حاشیه شمال
غربی شهر که سهم بالایی از شهرک های جدید مسکونی تهران را دارد دارای
کمترین سهم یعنی 2% است .
