بررسی تاریخ ایران از صفویان تا قاجار
مقدمه:
بعد از نادر شاه روابط خارجی
ایران از توسعه‌ای که در زمان او پیدا کرده بود کاسته شد و محدود به مسائل
مربوط به سرحدات عثمانی و نمایندگیهای تجارتی دول اروپایی در خلیج فارس
گردید.
در مدت 22 سال حکمرانی کریم خان
زند (1757-1779) مردم از یک دورة صلح و آرامش برخوردار شدند و توانستند
خرابیهایی که در اثر جنگهای داخلی به وجود آمده بود تا حدودی ترمیم کنند. و
در این دوران دوباره پای اروپائیها به ایران باز شد زیرا قبل از آن بر اثر
حمله افغانها و اغتشاشات داخلی نمایندگیهای تجاری اروپایی در ایران تعطیل
شده بود.
به طور کلی در مناسبات سیاسی خارجی کریم خان زند به دو دسته از کشورها بر می‌خوریم:
1- کشورهای همسایه مانند عثمانی و روسیه و تا حدودی هندوستان
2- کشورهای اروپایی
دستة اول کشورهایی هستند که
ارتباط آنها با دولت مرکزی ایران به دلیل سوابقشان از زمان صفویه بیشتر
جنبة سیاسی داشت تا تجاری و بازرگانی و در دسته دوم کشورهای هلند، انگلیس و
فرانسه قرار دارند که انگیزة اصلی ارتباط آنها با ایران کسب سود و منفعت
از طریق ایجاد دفاتر بازرگانی در بنادر خلیج فارس بود، چه آنها ایران را
کشوری سودآور می‌دانستند.
این کشورها با توجه به این که
می‌خواستند در روابط خود با ایران با امپراطوری وسیع و گسترده عثمانی رقابت
نمایند و به نوعی موازنة قوا دست یابند تا برای گسترش روابط خود با ایران
عملاً باعث تضعیف و یا محدودیت قدرت رو به گسترش عثمانی را موجب شوند.
سیاست خارجی کریم خان زند در ارتباط با دسته اول گاهی به مصالحه و گاهی به جنگ و درگیری – بجز هندوستان –
انجامید. در رابطه با کشورهای اروپایی وکیل ابتدا سعی کرد با توجه به ضعف
مفرط نیروی دریایی خود کمک و پشتیبانی آنها را در سرکوبی میر مهنا که سواحل
و بنادر جنوبی ایران و راههای آبی خلیج فارس را ناامن کرده بود به دست
بیاورد تا جایی که حتی در رابطه با مزاحمتهای اعراب بین کعب به رهبری شیخ
سلیمان تعهد کرد خسارت وارده به کشتیهای انگلیسی کمپانی هند شرقی را جبران
کند ولی وقتی دورویی و ضعف پشتیبانی آنها را از طرحهای خود مشاهده کرد، دست
به اقدامات دیگری زد که به آن پرداخته می‌شود.
در عهد کریم خان هر چند روابط
تجاری ایرانی بیشتر با انگلستان بود اما چون با هوشمندی خاصی می‌دید چگونه
انگلستان بر تار و پود اقتصادی هندوستان مسلط شده است سعی کرد هرگز خود را
اسیر سیاستهای اقتصادی و بازرگانی انگلیس نسازد.
روابط ایران و عثمانی
در عصر زند مناسبات ایران و
عثمانی بیشتر جنبة سیاسی داشت اگر چه ارتباط بازرگانی را نیز نمی‌توان
نادیده گرفت. مرزهای طولانی مشترک بین دو کشور، اختلافات سیاسی بر سر اشغال
برخی مناطق مرزی – که اغلب متقابلاً
صورت میگرفت- و گاه جانبداری از برخی اعراب مرزنشین از جانب یکی از دو
کشور، وجود اماکن مقدسه شیعیان در خاک عثمانی و علاقة شیعیان ایران به
زیارت ایران اماکن و بالاخره راه تجاری ایران به بازار تجارت جهانی از طریق
عثمانی به طور کلی موضوع اصلی ارتباط دولت ایران و دولت عثمانی را تشکیل
می‌داد. زمانی به دلیل برخی از این موارد و گاه به علت تشدید یکی از آنها
روابط ایران و عثمانی شکل دیگر به خود میگرفت.
البته راه زمینی و تاریخی تجارت
ایران به مرکز مهم بازار وقت یعنی حلب از خاک عثمانی می‌گذشت و این راه
نسبت به سایر راه‌ها کوتاه‌تر بود. با این همه تجار ایرانی هفته ها و
ماه‌ها در کشور عثمانی به سر می‌بردند تا بتوانند کالاهای خود را در مراکز
تجاری وقت در نواحی غرب عثمانی عرضه کنند، البته غیر از مخارج راه و هزینه
حمل و نقل، گاه می‌بایستی عوارض سنگینی نیز بپردازند همچنین زوار ایرانی
نیز گاه از پرداخت عوارض معاف نبودند. افزون بر‌آن ایرانیان مسافر مورد
آزار عثمانیان قرار می‌گرفتند که گاه تلفاتی نیز به همراه داشت همچنین
عوامل دیگری نیز بر مناسبات ایران و عثمانی تأثیر می‌گذارد.
در زمان کریم خان اعراب بنی کعب
که در ساحل راست اروند رود ساکن بودند و از تعدیات والی بغداد به ستوه آمده
بودند به سرداری شیخ سلیمان از اروند رود گذشته و در ناحیه فلاحیه خوزستان
ساکن شدند. هنگامیکه کریم خان مشغول انتظام امور غرب ایران بود شیخ سلیمان
چند زورق فراهم آورد و مدخل اروند رود را در خلیج فارس بر روی مسافران و
کشتیهای تجاری بست و به ویژه برای ابزار مخالفت با والی بغداد و حاکم بصره
کشتیهای عثمانی را در دهنه رود توقیف کرد.
روابط ایران و انگلیس:
مناسبات ایران با قدرتهای اروپایی
نیز در این دورة گذرا دستخوش تحول شد. کریم خان کلاً طرفدار تجارت بود و
در سرآغاز امتیاز نامه ای که به کمپانی هند شرقی انگلیس در 1763 م/ 1142ش
اعطا شده در توصیف این نظر نوشته شده است که « مشتاقانه گفته است که
پادشاهی باید شکوفا گردد و با افزایش تجارت و دادو ستد و نیز اجرای عدل
وداد، عظمت گذشته را باز یابد.»
از همین رو در اوایل زمامداری
کریم خان زند وقتی انگلیسیها دریافتند که وی مایل به تجدید روابط بازرگانی
با آنان می‌باشد در این راه پیشقدم شدند و در سال 1763 ( 1177 ه.ق)
ویلیام آندر و پرایس نمایندة بازرگانی انگلیس در خلیج فارس نماینده ای به
نام تامس دارن فرد را در رأس هیئتی به شیراز فرستاد، این هیأت پیش از دیدار
کریم خان با شیخ حاکم بوشهر قرادادی به شرح ذیل امضاء کردند:
ماده اول شرکت انگلیس می‌تواند از
هر نقطه بوشهر یا هر بندر دیگری که در خلیج فارس انتخاب نماید مقدار زمینی
را که برای ساختمان یک نمایندگی تجارتی لازم باشد تصرف کند. آنها
می‌توانند هر قدر که مایلند توپ در این مراکز کار بگذارند، ولی توپها نباید
از شش بوند بیشتر باشد. بعلاوه آنها می‌توانند که در هر نقطه ای از کشور
ایران که مایل باشند نمایندگی بازرگانی تأسیس نمایند.
دوم: بر مال التجاره هایی که در
بوشهر یا جاهای دیگر صادر یا وارد می‌شود نباید گمرکی بسته شود. سوم: هیچ
ملت اروپایی دیگر اجازه وارد کردن امتعه پشمی را ندارد. چهارم: قروض
بازرگانان انگلیسی و دیگران بایستی پرداخت شود . پنجم: انگلیسیها حق خرید و
فروش کالاهای خود را دارند. ششم: هیچ گونه حقوق بازرگانی پنهانی و مخفیانه
نبایستی پرداخت شود. هفتم: اجناس آب افتاده نبایستی به ایران وارد شود.
هشتم: آزادی مذهبی به انگلیسها اعطا می‌شود. نهم: سربازان یا ملاحان فراری
باید تسلیم شوند. دهم: دلالها، مستخدمین و دیگران که در نمایندگی کار
می‌کنند که از پرداخت مالیات یا عوارض گمرکی معافند. یازدهم: انگلیسها در
هر کجا که هستند بایستی زمینی برای قبرستان آنها اختصاص داده شود. و اگر
آنها زمینی را برای باغ بخواهند اگر آن زمین از اراضی خالصه و متعلق به شاه
باشد مجانأ به آنها داده می‌شود و اگرمتعلق به افراد باشد بداهتاً بایستی
بهای آن پرداخت گردد. دوازدهم: خانه ای که قبلاً در شیراز به شرکت انگلیسی
تعلق داشت. آن را با باغ و آب و متعلقات آن به ایشان واگذار گردید. از
آنجایی که کریم خان مایل بود تجارت بریتانیا، دوباره رونق یابد به همین
دلیل این قرارداد در محرم سال 1177 امضاء گردید.
دارن فرد پس از مذاکراتی با کریم
خان موفق شد در دوم ژوئیه 1763 فرمانی به امضاء برساند که به موجب آن حق
آزادی تجارت به اتباع انگلیس اعطا شده و اجازه یا بند در بوشهر نمایندگی
تجارتی دایر و در بنادر خلیج فارس به تجارت پردازند و کالاهای آن نیز از
حقوق گمرکی معاف باشند، اما انگلیسها مجاز نبودند پولی را که از فروش
کالاهای خود در ایران بدست می‌آورند از کشور خارج کنند، بلکه به جای آن
مکلف بودند اجناس ایرانی صادر نمایند و از همین رو معلوم می‌شود کریم خان
با وجود بی سوادی این اصل مهم اقتصادی را در نظر داشته که از خروج ارز از
کشور جلوگیری کند.
اما به هر حال پس از صدور این
قرارداد، باید توجه داشت که انگلیسی ها دنبال منافع تجاری در ایران نبودند و
حجم وارداتشان در سال از یک کشتی تجاوز نمی‌کرد، بلکه آنها در پی استقرار
نفوذ سیاسی خومد دز خلیج فارس بودند.
به هر حال پس از این قرارداد،
شرکت هند شرقی نمایندگی خود را از بندر عباس به بوشهر منتقل کرد و این بندر
مرکز فعالیت انگلیسها در خلیج گردید. حجم بازرگانی انگلیسها به ایران در
ابتدا بسیار کم بود و فقط سالی یک کشتی از بمبئی به ایران می‌آمد و تا
مدتها شرکت هند شرقی در تجارت با ایران ضرر می‌داد اما به واسطة اهمیتی که
انگلیسی ها به برقراری نفوذ و سیادت خود در خلیج فارس قائل بودند به کار
خود اداممه دادند.
در سال 1181 هـ . ق که انگلیسی ها
به قصد توسعة دامنة فعالیت های خود هیأتی را برای مذاکره به شیراز
فرستادند کریم خان با آنها به سردی رفتار کرد، کریم خان وقتی که شنید ایلچی
از جانب دولت خلود آیت انگلیس آمده است، مدتی او را به حضور نخواند.
وزیران علت بی اعتنایی او را پرسیدند، پاسخ پرکنایه و گیج کننده ای داد:
اگر با پادشاه مهمی‌دارد، ما پادشاه ایران نیستیم، ما وکیل دولت ایرانیم،
پادشاه ایران شاه اسماعیل است و در قلعة آباده می‌باشد ایلچی را به خدمت او
ببرید و کارش را انجام بدهید و اگر با ما کار دارد ما با او کار نداریم. و
چون وزیران او اصرار کردند،پرسید: آنچه از ایشان احساس نموده اید، مطلب و
حاجت ایشان دوستی و آمد وشد گذارند و از نفایس فرنگ و هندوستان ارمغانها و
هدیه ها به حضورش آوردند و بالیوس، نمایندة محلی ایشان در ایران جای گیرد و
بنای معامله گذارد و امتعه و اقمشه و ظروف و اوانی و آلات و اسباب از فرنگ
و هند به ایران آوردند و مهم سازی اهل فرنگ و هند و ایران شود و امور رواج
یابد، کریم خان گفت: ما ریشخند فرنگی به ریش خود نمی‌پذیریم و اهل ایران
را به هیچوجه من الوجوه احتیاجی به امتعه و اقمشه فرنگی نیست زیرا که پنبه و
پشم و کرک و ابریشم و کتان در ایران زیاد از حد و اندازه می‌باشد، اهل
ایران هرچه می‌خواهد خود می بافد و اگر چنانچه شکر لاهوری نباشد شکر
مازندران و عسل و شیرة انگور و شیرة خرما اهل ایران را کافی است، آنگاه
آغامحمد خان قاجار آزاد خان افغان، شهباز خان دنبلی و امیر گونه خان افشار و
اسماعیل قشقایی را فرا خواند و با حضور آنان، نظر آغا محمد خان را در باب
انگلیسی ها پرسید. او پاسخ خود را در قالب مثالی بیان کرد وگفت: بعضی زندان
و الواط و اوباش برای فریفتن اطفال خویش برور و آنان را با قوچ جنگی و
خروس جنگی و کبوترهای رنگارنگ دست آموز و گلوله سنگ تراشیده می‌فریبند و به
دام می‌کشند و اگر این اطفال به حد بلوغ رسیده باشند ایشان را به سیاه
چشمان گل رخسار شیرین سخن فریب می‌دهند و در حالت مستی از ایشان به کام دل
خود می‌رسند...
