پایان نامه کارشناسی ارشد (M.A)
رشته زبان و ادبیات فارسی
مهارت های زندگی در مثنوی معنوی مولوی
چکیده:
انسان، همواره برای بهبود کیفیت زندگی و مقابله با مشکلات پیش روی خود و در
نهایت رسیدن به کمال وجودیش که همانا هدف خلقت اوست، ناگزیراز به کار بستن
مهارت هایی است تا او را در پیمودن این مسیر یاری کند.
عارفان مسلمان توانسته اند با گویاترین زبان به تبیین ژرفای وجود آدمی و
نیازهای ثابت و متغیّر وی بپردازند. و این نتیجه ی تأثیرپذیری آن ها از
اصول و مبانی تربیت دینی است . مولوی بلخی در زمره ی عارفان بزرگی است که
نیازهای زیست فردی واجتماعی انسان را در قالب حکایات و تمثیل برای ایجاد و
استمرار حیاتی سالم و طیّبه گوش زد کرده است.
شناخت
خطّ سیر اندیشه های تعلیمی مولوی، بیان مهارت های زندگی به شیوه های مختلف
در مثنوی از اهداف اصلی پژوهش حاضر محسوب می شود. در این پایان نامه جلوه
های مهارت های زندگی در مثنوی معنوی شامل؛ مهارت های ارتباطی در روابط
اجتماعی، مهارت های روابط بین فردی، مهارت های شناختی، مهارت های اجتماعی،
مهارت های بهداشت، سلامت روان وجسم و هم چنین مهارت های معنوی و اخلاقی، به
صورت تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه نشان می دهد که مولوی ضمن
ترجیح دادن بعد روحی انسان بر بعد جسمی او، مهارت های بی شماری را جهت
داشتن یک زندگی سالم و مفید در مثنوی ارائه می دهد؛ امّا بیشترین تأکید او
بر مهارت های ارتباطی، اجتماعی و سلامت روان است و خطّ سیر فکری واحدی را
در این زمینه دنبال می کند. هم چنین آراء این عارف انسان شناس مسلمان و
پرورش یافته در قلمرو فرهنگ اسلامی و ایرانی در زمینه های بسیاری، نظیر
تقویت مهارت ارتباط مؤثّر، روابط بین فردی، عزّت نفس، خودآگاهی و کنترل
هیجانات منفی، شباهت های حیرت انگیزی با افکار روان شناسان انسان گرای
معاصر دارد، که باز گویی آن ها می تواند در بهبود کیفیت زندگی افراد به کار
آید.
کلید واژگان:مثنوی معنوی، مولوی،مهارت های زندگی،انسان، روان،رابطه،فرد،اجتماع.
مقدّمه:
یکی
از عوامل رشد و کمال آدمی، استفاده از تجربه های گذشته خود و دیگران است.
انسان آن گاه که وارد زندگی این دنیا می شود، به تعبیر قرآن کریم، معلومات
و سرمایه ی علمی ندارد:«وَاللهُ أََخرَجَکُمْ مِن بُطُونِ أُُمَّهاتِکُم
لا تَعلَموُنَ شَیئاً؛ خداوند شما را از شکم مادرانتان بیرون آورد در حالی
که چیزی نمی دانستید.»(نحل:78)
با
استفاده از آیه فوق، انسان به هنگام تولّد، معلومات آگاهانه ندارد؛ بلکه به
تدریج قدرت اندیشه و فهم حقایق را به دست می آورد. نیروی عقل انسان کم کم
تقویت می شود و در اثر برخورد با مسائل مختلف، معلومات بیشتری می اندوزد.
«آدمی
در مسیر تکاملی خود، مالک منابع و وسایلی برای زندگی مؤثّر است، اوست که
می تواند خود را در زمان حال تجربه کند و گذشته و آینده را از طریق به یاد
آوردن و پیش بینی وقایع به تجربه در آورد و از طریق همین آگاهی ها و تجارب
خود، قادر به انتخاب باشد و مسئولیّت رفتارهای نهان و آشکار خود را بپذیرد
و توانایی آن را به دست آورد که پاسخ های مناسبی به محرّک های درونی و
بیرونی خود ارائه نماید و به عنوان موجودی متکامل شامل جسم، هیجانات،
افکار، احساسات و ادراکات در محیطی مناسب به اصلاح و تعادل رفتار خود بکوشد
و خود را به شکوفایی برساند.» (آقازاده،1379 :52)
برای
دست یابی به فضایل، موانع و درد ها و رنج های فراوانی در برابر انسان است.
اگر آدمی بتواند به مشکلات خود فائق آید و از سدهای پیش راه بگذرد، نگه
داشتن و پایداری فضیلت های به دست آمده را آسان از دست نمی دهد.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده 1
مقدّمه 2
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1. بیان مسئله 5
1-2. ضرورت و هدف تحقیق 6
1-3. فرضیه های تحقیق 6
1-4. پیشینه ی تحقیق 7
1-5. روش تحقیق 7
فصل دوم: شرح حال مولوی
2-1. جایگاه مولوی 9
2-2. وضعیت سیاسی و اجتماعی زمان مولوی 10
2-3. شرایط ایدئولوزیک جامعه 11
2-4. تولّد، تخلّص و فوت 12
2-5. نزدیکان مولوی 12
2-6. تحصیلات مولوی 13
2-7. عقاید و تصوّف مولوی 13
2-8. آثار مولوی 14
فصل سوم: مهارت های زندگی، تعاریف و مروری بر سیر تکامل آن ها
3-1. مقدّمه 17
3-2. مفهوم لغوی و اصطلاحی مهارت های زندگی 18
3-3. اهمیت مهار های زندگی 18
3-4. تاریخچه ی مهارت های زندگی 19
3-5. مهارت های زندگی در آموزه های دینی 20
3-6. مهارت های زندگی در ایران کهن 21
3-6-1. قابوس نامه 21
3-6-2. اخلاق ناصری 22
3-6-3. مرزبان نامه 23
3-6-4. کلیله و دمنه 23
3-7. قلمرو مهار های زندگی 24
فصل چهارم: بررسی مهارت زندگی در مثنوی معنوی مولوی
4-1. مهارت های شناختی 28
4-1-1. مهارت تفکّر انتقادی از دیدگاه روان شناسان 28
4-1-1-1. تفکّر انتقادی و راه های تقویت آن از دیدگاه مولوی 28
4-1-1-1-1. مشاهده ی دقیق موقعیت ها و ارزیابی دلایل و شواهد 29
4-1-1-1-2. پرهیز از ظاهربینی 31
4-1-1-1-3. پرهیز از قیاس به نفس 33
4-1-1-1-4. پرهیز از تقلید کور کورانه 33
4-1-1-1-5. افزایش علم و آگاهی 33
4-1-1-1-6. سؤال مناسب 34
4-1-1-1-7. استدلال 34
4-1-1-1-8. عاقبت بینی 35
4-1-1-1-9. پاکی دل از هواهای نفسانی 37
4-1-2. مهارت تفکّر خلّاق 38
4-1-2-1. تفکّر خلّاق و راه های تقویت آن از دیدگاه مولوی 38
4-1-2-1-1. افزایش علم و آگاهی 40
4-1-2-1-2. پیروی از استاد 40
4-1-2-1-3. جست و جوی اطّلاعات جدید 41
4-1-2-1-4. دوراندیشی 41
4-1-2-1-5. خوردن لقمه حلال، پرهیز از انباشتن شکم و پرهیز از گرسنگی 42
4-1-2-1-6. تقوی 43
4-2. مهارت های فردی 44
4-2-1. خودآگاهی 44
4-2-1-1. خودآگاهی از دیدگاه مولوی 44
4-2-1-1-1. آگاهی از نقاط ضعف و قوّت خویش 46
4-2-1-1-2. تلاش و کوشش 47
4-2-1-1-3. داشتن نگرش مثبت و لذّت بردن از زندگی 48
4-2-2. عزّت نفس 48
4-2-2-1. عزّت نفس و راه های تقویت آن از دیدگاه مولوی 50
4-2-2-1-1. کمال جویی 51
4-2-2-1-2. افزایش آگاهی 52
4-2-2-1-3. خودباوری 52
4-2-2-1-4. انس با خدا 52
4-3. مهارت های بهداشت و سلامت روان و جسم 54
4-3-1. مهارت سلامت روان 54
4-3-1-1. شناخت و کنترل هیجان های خود و دیگران از دیدگاه مولوی 54
4-3-1-1-1. غم 57
4-3-1-1-1-1. توجّه به ناپایدار بودن تعلّقات 57
4-3-1-1-1-2. سپاسگزاری و توکّل 58
4-3-1-1-1-3. یاری جستن از خدا و پذیرفتن حقیقت 58
4-3-1-1-1-4. در نظر گرفتن حکمت خدا 59
4-3-1-1-1-5. صبر و تسلیم در برابر رضای الهی 60
4-3-1-1-2. حرص و طمع 60
4-3-1-1-2-1. بیزاری و دوری از طمع 63
4-3-1-1-2-2. قطع تعلّقات 63
4-3-1-1-2-3. پرهیز از آرزوهای دور و دراز 63
4-3-1-1-2-4. قناعت 63
4-3-1-1-2-5. عشق الهی 64
4-3-1-1-3. حسد 64
4-3-1-1-3-1. استعانت از خدا 66
4-3-1-1-3-2. خضوع در برابر اولیاءاللّه 66
4-3-1-1-4. خودخواهی 66
4-3-1-1-4-1. تواضع و فروتنی 66
4-3-1-1-5. خشم 66
4-3-1-1-5-1. ایمان و تقویت رابطه با خدا 68
4-3-1-1-5-2. مدیریت خشم 68
4-3-1-1-5-3. مهرورزی و اجتناب از کینه توزی 68
4-3-1-1-5-4. حلم و بردباری 69
4-3-1-1-5-5. خضوع و خشوع 69
4-3-1-1-5-6. گذشت و احسان 69
4-3-1-2. عشق های حقیقی موجب سلامت روان 70
4-3-2. مهارت سلامت جسمانی 71
4-3-2-1. پرهیز از شکم بارگی 71
4-3-2-2. تمرین گرسنگی 71
4-4. مهارت های ارتباطی در روابط اجتماعی 73
4-4-1. ارتباط کلامی مؤثّر 74
4-4-1-1. هم حسّی 75
4-4-1-2. گوش دادن 75
4-4-1-3. لحن مناسب 75
4-4-1-4. جلب اعتماد مخاطب 76
4-4-1-5. سنجیده سخن گفتن 76
4-4-1-6. سخن متناسب با مخاطب 77
4-4-1-7. پرهیز از کلام متکبّرانه 77
4-4-1-8. اشتیاق گوینده 77
4-4-1-9. کمال وجودی و مقبولیت گوینده 78
4-4-1-10. اشتیاق شنونده 78
4-4-1-11. دلپذیری و دل انگیختگی کلام 79
4-4-1-12. کلام صادقانه و جذّاب 79
4-4-2. مهارت ارتباط غیر کلامی مؤثّر 80
4-4-2-1. ارتباط غیر کلامی مؤثّر در طرز نگاه 80
4-4-2-2. ارتباط غیر کلامی مؤثّر در حالت چهره 81
4-4-3. مهارت ابراز وجود و جرأت مندی 82
4-4-3-1. خداشناسی و تقوی 82
4-4-3-2. رعایت ادب و احترام و پرهیز از گستاخی 83
4-5. مهارت های روابط بین فردی 85
4-5-1. مهارت دوست یابی 85
4-5-1-1. معیار های انتخاب دوست از دیدگاه مولوی 88
4-5-1-1-1. دوست مؤمن 88
4-5-1-1-2. دوست کریم 89
4-5-1-1-3. دوست صالح 89
4-5-1-1-4. دوست عاقل 89
4-5-1-2. نگهداری دوستان 89
4-5-1-2-1. پرهیز از سخن ناصواب 89
4-5-1-2-2. پرهیز از تکبّر 90
4-5-1-2-3. ابراز محبّت و خوش خلقی 90
4-5-1-2-4. انتقاد پذیر بودن 91
4-5-1-3. حفظ استقلال در بین دوستان 91
4-5-1-3-1. حفظ راز 92
4-5-1-3-2. جدایی از دوستان نامناسب 93
4-5-2. پرهیز از دشمن تراشی 93
4-5-2-1. صبر و مدارا با دشمنان 95
4-5-2-2. پرهیز از کینه توزی 95
4-5-2-3. پرهیز از مشورت با دشمنان 95
4-5-3. مهارت همدلی و دیدگاه مولوی 96
4-5-3-1. امیدواری 97
4-5-3-2. مصاحبت با دوستان 97
4-5-3-3. بهره جویی از محضر اهل دل 98
4-5-3-4. کناره جویی از مجالست با نااهلان 98
4-6. مهارت های اجتماعی 100
4-6-1. مهارت تصمیم گیری و دیدگاه مولوی 100
4-6-1-1. توجّه به مختار بودن و مسئو لیّت پذیر بودن انسان 101
4-6-1-2. وجود تقوی 102
4-6-1-3. وجود عقل و خرد 102
4-6-1-4. افزایش آگاهی 103
4-6-1-5. عاقبت بینی 103
4-6-1-6. مشورت 103
4-6-1-6-1. شرایط مشورت 104
4-6-1-7. صبوری 106
4-6-1-8. در نظر گرفتن توجّه و مشیّت پروردگار 106
4-6-1-9. توکّل 107
4-6-1-10. تلاش و پرهیز از کاهلی 107
4-6-1-11. امیدواری 108
4-6-2. مهارت حلّ مسأله 110
4-6-2-1. درک و تحلیل ماهیّت مسائل و مشکلات 110
4-6-2-2. داشتن امید و افکار و خیالات مثبت 111
4-6-2-3. صبوری 111
4-6-2-4. پرهیز از خودخواهی 114
4-6-2-5. قانع بودن 114
4-6-2-6. صدقه و احسان 114
4-6-2-7. شکرگزاری و عبرت آموزی 114
4-7. مهارت های معنوی 116
4-7-1. مهارت ارتباط با خدا 116
4-7-1-1. شناخت خدا 116
4-7-1-1-1. توجّه به فطرت انسان 118
4-7-1-1-2. تفکّر در آثار خلقت 118
4-7-1-1-3. توجّه به هدف آفرینش 119
4-7-1-1-4. توجّه به نظم آفرینش 119
4-7-1-1-5. پرهیز از جست و جو در ذات خداوند 120
4-7-1-2. اطاعت و عبادت خدا 120
4-7-1-2-1. انجام فرایض دینی 120
4-7-1-2-2. دعا و نیایش 122
4-7-1-2-3. شکرگزاری 123
4-7-1-4. توبه 124
4-7-1-5. تقرّب به خدا 125
4-7-2. ترک تعلّقات 125
4-7-3. همراهی با اهل کمال 126
4-7-4. عشق 127
4-8 . مهارت های اخلاقی 128
4-8-1. اخلاق از دیدگاه مولوی 128
4-8-1-1. انسان مسئول اعمال خویش 128
4-8-1-2. توجّه به عیوب خویش و پرهیز از بد گویی نسبت به دیگران 129
4-8-1-3. مدارا و حلم 129
4-8-1-4. خوش خلقی 130
4-8-1-5. حمل بر برائت و پرهیز از بهتان 130
4-8-1-6. خدایی بودن 130
4-8-1-7. مهارت داشتن ادب 130
4-8-1-8 . پرهیز از دروغ 130
4-8-1-9. اغتنام فرصت 130
فصل پنجم :نتیجه گیری، پیشنهاد، فهرست منابع و مآخذ
5-1. نتیجه گیری 132
5-2. پیشنهاد 134
5-3. فهرست منابع و مآخذ 135
5-4. چکیده انگلیسی 141
