مقدمه
سالهای سال است که از مرگ خداوندگار خرد و آگاهی می گذرد، سالهای سال
است که حکیم بزرگ توس رخ در نقاب خاک کشیده است و جان نورانیش را به عالم
بالا پرواز داده است، اما همانگونه که خود می گوید «نمیرم از این پس که من
زنده ام… »گویی که نمرده است و هنوز هر ایرانی آزاده ای با شنیدن سخن نغزش
جانی تازه می گیرد و اندیشة بلند و نیکش را ستایش می کند.
گزیده حاضر نگاهی دارد به ده عنوان کتاب، که طی چند سال اخیر پیرامون
فردوسی و شاهنامه انتشار یافته است، ذکر یک نکته اینجا ضروری می نماید و آن
اینکه اگر مشت را نمونة خروار بدانیم باید بر افول شاهنامه پژوهی معاصر
گریست، چرا که اکثر منابعی که ما به صورت تلخیص ذکر کرده ایم یا مشاهدة
دیگر عناوینی که این تحقیق بهانه ای شد تا مطالعه شود و در اینجا نیامده
است این سؤال را در ذهن ایجاد می کند که راستی ماچقدر در کنه مطالب شاهنامه
غور کرده ایم و به چه میزان «برره رمز معنی برده ایم» و راستی آیا حق
شاهنامه و فردوسی این است؟ گاهی تألیفاتی مشاهده می شود که انسان از این که
حتی نام فردوسی بر پشت آنها حک شده است شرمسار می شود. به امید روزی که
شاهنامه پژوهی بی هیچ غرضی در خدمت تجلی اندیشه والای فردوسی درآید.
در اینجا لازم می نماید از زحمتها و بزرگواریهای استاد فرزانه جناب دکتر
رادفر که بنده را همیشه مورد لطف خویش قرار داده اند سپاسگزاری کنم، باشد
که ایشان کاستی های بنده و این نوشته را به دیدة اغماض بنگرند.
شاعر و پهلوان در شاهنامه / الگار دیویدسن- مترجم: دکتر فرهاد عطایی- تهران: نشر تاریخ ایران، زمستان 1378.
این اثر مقدمه مترجم، پیشگفتار و مقدمه مولف و نه فصل را شامل می‌گردد.
در مقدمة مترجم، او پس از توضیحی کوتاه پیرامون فردوسی و شاهنامه به شیوه‌ی
پژوهش پروفسور دیویدسن اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که او معتقدست اتکا به
منابع مکتوب به تنهایی نمی‌تواند ما را به شاهنامه‌ی فردوسی رهنمون گردد.
به اعتقاد او، بر اساس شواهد خود شاهنامه و شواهد بیرونی، فردوسی بخش مهمی
از شاهنامه‌اش را از منابع شفاهی گرفته و خود روایات را حین اجرای نقالی
دیده و شنیده است.
در پیشگفتار، اینگونه بیان می‌کند که موضوع اساسی کتاب این است: که
«چگونه می‌توان یک شکل از ادبیات کلاسیک را تداوم یک سنت شفاهی پیشین
دانست؟» دیویدسن معتقدست که شاعر در این کتاب در حقیقت به مفهوم پادشاهی
اعتبار می‌بخشد بدینصورت که شاعر پا پروردن و اعتبار بخشیدن به پهلوان از
او پاسبانی برای تخت شاهی و شاهنشاه می‌سازد پس شاعر قوام بخش و اعتبار
دهنده به مفهوم شاهنشاهی است در مقدمه شاعر (که خود فردوسی ست) و پهلوان
(رستم، کسیکه در ذهن ما شخصیت‌های حماسی و اساطیری را تداعی می‌نماید) را
محور اصلی کتاب حاضر بر می‌شمرد.
نویسنده معتقدست که منظور اصلی این کتاب نه زندگی نامه‌ی شخصی فردوسی
است و نه «تاریخی» که می‌توان از خلال شاهنامه نگاشت. بلکه منظور شعری‌ست
که زندگی شاعر نمونه‌ی آن است و داستانی‌ست که شاعر روایت می‌نماید آن هم
شعری که آمیز‌ه‌ای است از تاریخ و اسطوره.
در مورد رستم با شخصیتی روبرو هستیم که مخلوق شاعرانه‌ای از نوع اساطیر به نظر می‌آید، نه یک واقعیت تاریخی.
همچنین نویسنده اذعان می‌دارد که در این تحقیق نظری مخالف نظر نولدکه و
سایر متخصصان ایران شناسی - که روایات رستم را خارجی و یا داخل شده در سنت
پادشاهان می‌دانند – مطرح می‌گردد.
در ادامه‌ی مقدمه با نگاهی اجمالی به نکات برجسته‌ی چهار سلسله‌ی
امپراتوری ایران قبل از اسلام یعنی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانی
بیان می‌کند که دو سلسله‌ی اول، بخصوص اول، ریشه در اساطیر دارند و دودمان
بعدی، تاریخی‌اند.
در فصل یک، پیرامون اعتبار فردوسی که خالق تنها حماسه ملی معتبر ایران
است به بحث می‌پردازد و به سخن ژول مول در این باره اشاره می‌نماید که
ماهیت شاعر و پهلوان را نشان می‌دهد. ژول مول می‌نویسد: فردوسی چنان تجلیلی
از زندگی رستم کرده است که دیگر هیچ نویسنده ایرانی نمی‌تواند پس از او
اینگونه در این باره قلم بزند.
«فصل دوم درباره‌ی « اعتبار شاهنامه فردوسی» است. و در اثبات اعتبار
شاهنامه به بقای آن استدلال می‌نماید و معتقدست که برای مشخص شدن برتری
فردوسی بر سایر سرایندگان حماسه ملی نیازی نیست ضوابط امروزی شعری خود را
به کار گیریم بقای شاهنامه‌ی فردوسی نشانه‌ای روشن بر برتری فردوسی و
شاهنامه‌اش بر سایر شاهنامه‌هاست و بقای آن باعث شد، تا هیچ کس برای
بازگویی روایت شاهنامه طبع آزمایی نکند.
«میراث شعر شفاهی» فردوسی فصل سوم را تشکیل می‌دهد. در این فصل مولف
بیان می‌کند که شاهنامه‌ی فردوسی ادامه‌ی سنت شفاهی در کسوت مکتوب است اما
مستقل، و نشانه‌ی بسیار مهم مستقل بودن نقالان از شاهنامه‌ی فردوسی را در
مطالب زیادی می‌داند که در سنت روایات شفاهی هست در حالی که در هیچ یک از
ادبیات حماسی شناخته شده وجود ندارد.
در فصل چهارم که عنوان آن «کتاب شاهان، حماسه‌ی پهلوانان» است و مولف در
اینجا بر این باورست که این دو گانگی می‌تواند در قالب نوعی سنت
داستانسرایی وجود داشته باشد، سنتی که باورهای مردم درباره‌ی شاهان را با
باورهای پهلوانان به هم می‌آمیزد. در این فصل به تمایز این دو مقوله و
روشنفکری پیرامون هر یک پرداخته می‌شود.
و فصل پنجم با عنوان «شاه و پهلوان» تا حدی ادامه‌ی فصل گذشته است بر
سازگاری مفهوم ایرانی «کتاب شاهان» با «حماسه‌ی پهلوانان» تأکید می‌کند و
تلفیق حکایات پادشاهان داستان‌های پهلوانان، بخصوص رستم، در عهد ساسانیان و
حتی قبل از آنان، در زمان اشکانیان، را به سنتی ملی تعبیر می‌نماید و در
ارائه‌ی این استدلال، جزئیات بیشتری را از اساطیر یونان باستان درباره‌ی
رابطه‌ی بین اریستئوس به عنوان پادشاه و هرکول به عنوان پهلوان اضافه
می‌نماید.
«رستم، پاسدار حکومت» موضوع فصل ششم است در این فصل از رستم به عنوان
پاسدار حکومت یاد می‌کند و در بررسی موضوع رستم او را جزئی جدایی ناپذیر از
خود مفهوم پادشاهی می‌داند که به تنهایی فتنه را دور می‌کند و در دفاع از
تاج و تخت موظف به حمایت از پادشاه‌ست حتی اگر شاه، او را برسر جمعیت و در
حضور همگان سرد و بی آبرو کرده باشد. همانطور که خود نیز بر تاج بخشی‌اش
اذعان می‌دارد:
|
به درشد به خشم‌اندر آمد به رخش
|
منم گفت شیر اوژن و تاج بخش
|
فصل هفتم «موضوع پدری پیشرس و نارس در داستان رستم و سهراب»است در این
فصل مولف بعد از گزارشی به اجمال از داستان رستم و سهراب، به داوری
می‌نشیند. و معتقدست که رستم فقط کاری را که مجبور به انجام آن بود، کرد
زیرا هر چه باشد او مدافع تاج و تخت ایرانی‌ست و باید پیوسته متناسب با
عنوان خود، تاج بخش، عمل کند، اگر چه شایستگی لازم جهت شاهی را داراست.
هشتمین فصل («دیوسکوریسم» بین پدر و پسر، سرمشقی برای اقتدار در شاهنامه) است.
است. واژه‌ی دیوسکوریسم از نام یونانی Dioskouroi به معنی «فرزندان
آسمان» گرفته شده و به دو قلوهای ملکوتی گفته می‌شود که در اساطیر و آیین
یونانی به کاستر و پلی دیوکس معروفند. او نوعی مکمل بودن را در رفتار
دوقلوها می‌یابد؛ اگر یکی تمایل به ستیزه جویی و جنب و جوش دارد، دیگری
منفعل و کم تحرک است و در این مبحث بر همین جنبه‌ی پدر و پسر بحث شده است.
«بزم و رزم» به عنوان فصل پایانی‌ست که مولف آنها را بهترین مناسبت برای
شاعر و پهلوان بر می‌شمرد در شاهنامه معمولاً پهلوانان شخصیت‌هایی هستند،
جنگجو که به دو کار علاقه‌ی خاص دارند: بزم و رزم.
بزم قالبی است برای بازگو کردن داستان ماجراجویی‌های رزم آوران یعنی
جنگیدنشان، و این قالب بهترین مناسبت است برای بیان اقتدار شاهانه از طریق
قابلیت‌‌های پهلوانی و مهارتهای شاعرانه.
در سخن پایانی، مولف تلاش فردوسی را تلاش شاعرانه‌ای بر می‌شمرد که یک
بار دیگر و بطور کامل حماسه‌ی پهلوانان را با کتاب شاهان در هم در آمیخته و
وحدت هنرمندانة حاصل از این در آمیختن مدیون کهن‌ترین سنت‌های اساطیری است
که بازگو می‌کنند چگونه یک پهلوان، فر پادشاه ولی نعمت خود را نجات داده
است.
فردوسی«رمان تاریخی»/ ساتم الغ زاده- تهران: انتشارات سروش،1378.
آنچه در این کتاب آمده بخشی از رخدادهای زندگی فردوسی، استاد فرزانه‌ی
توس است و بخش عمده‌ی آن پرواز خیال نویسنده در فضای اجتماعی فرهنگی هزار
سال پیش ایران زمین. پنجره‌ای‌ست که در قاب آن می‌توان در دیار فرهنگ و
تمدن ایرانی سیر کرد و سیمای بیش از هزار سال تاریخ و سرگذشت را در آینة آن
دید. الغ زاده، نویسندهی تاجیکی که عضو پیوسته‌ی فرهنگستان علوم
تاجیکستان بود پژوهش‌هایی پیرامون زندگی و حیات اجتماعی بزرگان فرهنگ
ایرانی چون ناصر خسرو، ابن سینا، رودکی و فردوسی انجام داده است. اثر حاضر
در برخی موارد رنگ نمایشنامه و فیلمنامه به خود می‌گیرد (از جمله بحث اول
آن: خانواده ده نشین). و این می‌تواند به دلیل شم نمایشنامه و فیلمنامه
نویسی مؤلف باشد.
در این اثر مؤلف عمدتاً در فرضیات خود سیر نموده و شاید بتوان گفت که
تنها زیر‌ساختی بسیار کمرنگ از زندگی حقیقی فردوسی را در برگرفته است.
نویسنده، در این اثر سبکی خاص از خود بروز داده و این مورد بویژه در سطح
صوری و ادبی او آشکارست. او کلمات را به گونه‌‌ای خاص به کار می‌برد که به
عنوان مثال:
فردوسی او را خیزاند، پهلوی خود نشاند خیزانده (از جای بلند کرده بود)
در مدرسه‌ی نشابور دویشان مدتی هم درس بودند دویشان ( هر دوی آنها)
او را بیست ساله هم سی ساله گمان کردن ممکن بود گمان کردن ممکن بود
از سربرهنه و چهره‌ی افروخته‌ی او عرق خون آلود می‌شارید می‌شارید (می‌ریخت)
اگر بر وقت‌تر می‌گفتی: به عبادتشان می‌رفتم بر وقت‌تر (زودتر)
دانستندی شدند که آن چه کاروانی است دانستندی شدند (دانستند)
از پشت این شغل سر و سامانی پیدا نکرد از پشت (از پرداختن)
نثر نویسنده در برخی موارد ناشیواست و گاه در پایان چند جمله، در انتهای
پاراگراف فاعل را که گوینده‌ی پاراگرف نقل شده است معرفی می‌نماید و در
جملات کوتاهتر این کار بسیار مرسوم و متداول نثر اوست: مانند
- فاطمه جان من به شاداب می‌روم –گفت فردوسی.
و یا بعد از اتمام شکوه‌های چند جمله‌ای نیسانی، دوست قدیمی فردوسی در ملاقات فردوسی در پایان پاراگراف می‌آورد: شکوه کردنیسانی.
البته کاربرد شیوه‌ی مذکور نیز متأثر از نمایشنامه نویسی و فیلمنامه نویسی اوست.
اینک چند مورد دیگر از کاربردهای خاص مؤلف را می‌آوریم:
- یک سرباز موی دراز نهایت سیرریش با و جاهتی وحشت انگیز به شاعر روگرانده او را دشنام دادنی و راندنی شد. فردوسی همچون بیمار بیم‌دار از زین فرآمده، در کنار راه نشست.
- روز دیگر عبدالله که با سیاوش فردوسی برای خرید کاغذ و سیاهی به شهر برآمده بود، دیر برگشت.
همان طور که تا حدی در همین مثال‌ها نیز دیده می‌شود نثر مؤلف در برخی
مواد ناشیواست. در کاربرد کلمات اگر چه از واژه‌های کهن فارسی استفاده
می‌کند (و این مورد با توجه به خود شاهنامه که کمتر از 1000 کلمه‌ی عربی
دارد، امری عجیب و شاق نیست) اما در مواردی وسیع‌تر از واژگان عربی به کار
می‌گیرد تا آنجا که برای همسر فردوسی نام فاطمه را انتخاب می‌کند.
ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی/ الگادیوسن ترجمه فرهاد عطایی- تهران: نشر فرزان، 1380.
نوشتن کتاب «شاعر پهلوان» مباحثات بسیاری را بین پژوهشگران برانگیخت و
نظریه‌ی او مبنی بر استفاده‌ی گسترده‌ی فردوسی از منابع شفاهی «نقالی» در
سرودن شاهنامه، وجود یک نظام فرمولی در سرایش این اثر و نیز موضوع تأثیر
متقابل اسطوره و شعر بیشترین مباحثات و نقدها را موجب گشت و نویسندهی کتاب
را بر آن داشت تا در مقالات متعدد به دفاع از نظریات خود و تشریح و توضیح
آنها بپردازد. کتاب حاضر شامل هفت مقاله از این دست است که شماری از آنها
در پاسخ منتقدان نوشته شده و در فصلنامه‌های تخصصی آمریکا به چاپ رسیده
است.
یک هدف اصلی این مقالات را به هم پیوند می‌دهد و آن تلفیق شواهد تطبیقی و
درونی در مطالعه‌ی شعر کلاسیک فارسی با توجه خاص به شاهنامه‌ی فردوسی است.
اثر حاضر در حقیقت ادامه و دنباله‌ی مباحث کتاب «شاعر و پهلوان در
شاهنامه» است که در کتاب قبل اساس کار مؤلف بر روش تطبیقی بود و در کتاب
حاضر با استفاده از روش شناسی تطبیقی و نیز شواهدی از اشعار فارسی. بخصوص
شاهنامه، بحث را ادامه می‌دهد.
مقالة یکم با بیان مقدماتی درباره‌ی روش شناسی تطبیقی به تشریح صورت
بندی این هدف اصلی می‌پردازد و مروری کلی بر مباحث اخیر پیرامون کاربردهای
رهیافت تطبیقی در مطالعه‌ی شاهنامه به دست می‌دهد.
مقالة دوم تأثیر صورت بندی کلاسیک آلبرت لرد را در شعر شفاهی در
سراینده‌ی داستان‌ها بر مطالعات جاری درباره‌ی شاهنامه بررسی می‌کند،
مقاله‌ی مذکور این پیش‌فرض را مورد نقد قرار می‌دهد که در هم آمیختن این دو
استعاره متمایز توسط فردوسی کاری است که در واقع با سنت شعر شفاهی / نقالی
همخوانی دارد و به شعر مکتوب محدود نیست.
