بررسی نقش توبه در سقوط مجازات
مقدمه
اگر بگویم قدرت و ریشة توبه، همپای پای
گذاری آدمی بر روی کره خاکی است و عمری به درازای حیات بشری دارد می‌توان
ادعا کرد، قلم را به مبالغه نیاورده‌‌ایم.
توبه را نه تنها از دیدگاهی صرفاً دینی و
مذهبی، بلکه از منظر انسانی و عرفی نیز می‌توان به نظاره نشست. چرا که آدمی
در گذرگاه زمان با صرف نظر از جامعه‌ای که به آن تعلق دارد و با قطع نظر
از آداب و رسوم «سنت‌ها» اعتقادات و گرایشات فردی و اجتماعی عدول و احتراز
و حتی انزجار از آنچه گذشته است و دوری از آنچه که با ارزیابی و سنجش‌های
آدمی در حال انطباق نمی‌یابد، امری بدیهی و واقعیت مکرر است.
از سوی دیگر بازسازی جامعه بر مبنای
معیارهای اسلامی و انسانی بدون بازسازی رفتار و شخصیت اعضای آن و بدون
تربیت و اصلاح افراد امری غیرممکن و دور از واقعیت به نظر می‌رسد. در قلمرو
اجتماع، با اشخاصی که بر مبنای ارزشهای غلط تربیت شده و با آن خو گرفته
اند، نمی توان جامعه‌ای سالم بنا کرد، لذا آمادگی و قابلیت و سلامت افراد
از شرایط اولیه یک اجتماع سالم است.
توبه می‌تواند به عنوان بهترین روش در جهت
نظارت بر خود و بازسازی خویش بر مبنای ارزشهای الهی و انسانی ایفای نقش
نماید و شخصیت و رفتار انسان را طوری تغییر دهد که دگربار به سمت گناهان
سوق پیدا نکند و همین امر در نهایت به اصلاح و تربیت فرد که هسته اولیه
اصلاح ساختار جامعه است منجر شود.
تعریف توبه
1-1-1-تعریف لغوی
توبه از ماده «توب» می‌باشد: «توب»،
«توبه» «متاب» همه به معنی رجوع و برگشتن می‌باشد. در قاموس و صحاح و اقرب
الموارد ، قید معصیت را اضافه کرده و گفته‌اند: رجوع از معصیت ولی رجوع
مطلق صحیح است زیرا این درباره خدای تعالی نیز بکار رفته و در او رجوع از
معصیت معنی ندارد. معنای توبه در زبان فارسی اگر چه تفاوتی با معنای توبه
در زبان اصلی خویش ندارد ولی با عنایت به توانایی‌ها و چگونگی دستور زبان
فارسی مشتقات بسیاری از آن در فارسی ساخته و امروزه کاربرد بیشماری دارند.
مصادر مرکبی چون «توبه دادن» «توبه شکستن»
«توبه کار» «توبه کردن» از آن جمله‌اند. در این زبان از همین ریشه حاصل
مصدر «توبه‌گری» و «توبه کاری» به کار برده میشود.
در شعر و ادب عرفانی فارسی زبانان توبه از واژه‌های پربسامدی است که در آثار ادباء و شعراء از قرون نخستین تا امروز جلوه می نماید.
1-1-2- تعریف اصطلاحی
بر اساس تعریفی که از توبه به عمل آمده
است توبه عبارت است از «بازگشت از گناه و پشیمان شدن از نافرمانی خدا»
ارکان اصلی آن سه چیز است: 1) علم به اینکه در گذشته نافرمانی خدا نمود. 2)
پشیمان شدن از آن عمل 3) تصمیم به ترک آن در آینده و جبران گذشته.
ترمینولوژی توبه را به ندامت از گناه دانسته است . بدیهی است صحبت از گناه و
نافرمانی خدا و پرداختن به موضوعاتی نظیر آثار ثبوتی گناه مثل عذاب اخروی و
. . . در علم حقوق شاید وجهی نداشته باشد. با این همه مشاهده کردید در
تعاریف فوق از چنین واژه ها و عباراتی استفاده شده است که نشان دهندة
تأثیرپذیری حقوق وضعی از حقوق اسلامی در این مورد است.
1-2- احکام و شرایط توبه
1-2-1- شرایط پذیرش توبه
در این زمینه روایات وارده از پیامبر اکرم
(ص) و ائمه طاهرین (ع) به صورت روشنی به بیان ارکان و شرایط توبه می
پردازد و به تفضیل آن را بیان می‌کند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:
«توبه کننده باید اثر توبه را آشکار کند که در غیر این صورت تائب نخواهد بود. این آثار عبارتند از:
ا)راضی ساختن دشمن و کسانی که با آنها در
حال نزاع و درگیری باشد 2) اعاده نمازهای فوت شده 3) تواضع بین مردم 4)
دوری از شهوات 5) روزه گرفتن.
به نظر می‌رسد چهار مورد ذکر شده در حدیث
شریف مصادیق اصلاح عمل و عمل صالح باشد که به کرات در آیات فریضه از شرایط
پذیرش توبه و صحت آن شمرده است.
در روایات دیگری امیرالمومنین علیه اسلام
استغفار را از درجه علیین دانسته و برای آن 6 مرحله بر می‌شمارد،1)
پشیمانی بر گذشته 2) تصمیم همیشگی بر عدم بازگشت به گناهان 3) ادای حقوق
مردم 4) ادای فرائض و واجبات فوت شده 5) گوشت‌هایی که از راه گناه روییده
است به حزن و اندوه آب کند بگونه‌ای که پوست به استخوان بچسبد و دگر بار
گوشت در بین آنها بروید. 6) همچنان که حلاوت و شیرینی کاذب معصیت و گناه را
به تنش چشانده، همانگونه نیز الم و سخنی طاعت را بر تنش بچشاند. در این
هنگام می‌توانی بگویی، استغفرالله.
-4-1-2- توبه بعد از علم قاضی
اگر چه علم قاضی واجد اجمال و ابهام در
تئوری و عمل است لیکن اصول کلی، هدف از علم قاضی را مرتبط با اوصافی تلقی
می کند که قابل تطبیق با دلایل علمی است. به نحوی که حتی قاضی بتواند صرف
اقرار را که ظاهراً از دلایل اساسی است، مخدوش سازد و در تعارض اقرار با
مدلولات علمی از اقرار ظاهری روی برتابد و به دلیل قانونی از منظر مسلمات
علمی بنگرد و اقراری که حاکی از واقع امر با لحاظ اصول علیم نمی باشد، واجد
آثار نداند و به اقرار فردی به زنا که از جهات علمی و با آزمایشات پزشکی و
روانپزشکی، قدرت و توانایی بر نزدیک جنسی ناممکن اعلام شده است آثاری
مترتب نماید. زیرا بر همین مناسبت که مادة236 قانون مجازات اسلامی احتمال
عقلایی برخلاف اقرار مقر را پذیرفته است. این امر نشانگر عدم مطلق بودن
ارزش اقرار است. و به بیان دیگر، گرایش به طریقیت اقرار برای اثبات موضوع
غلبه پیدا کرده است همچنین غرض از علم قاضی نه تنها عدم اکتفاء صرف به
دلایل قانونی است بلکه تمایل به توجه و لحاظ دلایل معنوی نیز قابل احراز می
باشد که می‌تواند اقرار یا شهادت شهود را نیز مخدوش نماید و با توسل به
دلایل علمی، همانگونه که مذکور افتاد ورای ظاهر را بکاود.
نهایتاً علم قاضی آن مبانی ضروری است که
می‌تواند معد برای قیاس و سنجش مجدد و مکرر باشد و به همان سان، می توان
مصادیقی از آزمون خطاء پذیری محسوب گردد. از این جهات است که توبة بعد از
علم قاضی مقولة منفک از دیگر مقولات مربوط به پذیرش توبه نمی تواند باشد
زیرا مبانی و منشأ علم قاضی نهایتاً قابل تجزیه به اوضاع و احوالی که دلالت
بر اظهارات و مطروحاتی است که می‌تواند در ردیف اقرار قرار گیرد و یا قبل
تاویل به قرائن و اماراتی است که تقریب به شهادت شهود را مسجل می نماید.
لذا برابر نص فقهی که در قسمت قبلی
مشروحاً ذکر شد توبة بعد از علم قاضی اگر در موردی حادث شود که علم قاضی
متخذه از مراتبی هماند اقرار باشد توبة بعد از علم قاضی در چنین مقوله‌ای
در حکم توبة بعد از اقرار است.
به همان سیاق، آثار توبة بعد از اقرار بر
آن مترتب خواهد بود، یعنی توبة بعد از علم قاضی موجب حصول کیفیت تغییر در
اعمال مجازات یا تقاضای عفو از سوی قاضی می گردد.
و اگر علم قاضی ناشی از مراتبی باشد که
بتوان آن را امارات و قرائن را هم نسخ شهادت شهود تلقی کرد، این توبه در
حکم توبة بعد از شهادت شهود خواهد بود که بنا بر نص اختیار شده (نظریه
مشهور) در قانون مجازات های اسلامی اثری بر آن مترتب نخواهد شد. به هر حال
آنچه که مهم و اساسی به نظر می رسد، عدم فراغت جویی از توجه به توبه‌ای است
که بعد از علم قاضی یا قبل از علم قاضی حاصل می گردد و این عدم توجه را
مستند به سکوت قانون و مستظهر به عدم تصریح قانونگذار تلقی می‌نماید زیرا
با توجه به مبانی معروض و وحدت و اشتراک در اجزاء علم قاضی با دیگر دلایل
اثباتی نمی توان آثار علم در مورد تاثیر توبه بر کیفر را در محدودة اثباتی
جرم با علم قاضی نادیده گرفت و توبة بعد از علم قاضی یا قبل از علم قاضی
را خارج از تأثیرپذیری، محکومیت کیفری محسوب نموده، چرا که عدم تصریح قانون
مانند اثر توبة قبل از اقرار، مانع از اثرگذاری توبه برای جرم مربوط به
حدود باشد و عدم توجه محکمه و قاضی در خصوص توبة ادعایی را موجه نماید.
1-4-2- مرور زمان و احراز توبه
آنچه که در اسلام، موجب سقوط احکام و مجازات‌های شرعی میشود فقط توبه است حال آیا مرور زمان می تواند اماره‌ای بر توبه باشد؟
بدین صورت که گاهی شخص مرتکب گناه شده و
مدتی از آن می‌گذرد و در طی آن مدت مرتکب گناه نمیشود و از اوضاع و احوال
زندگی او بدست می‌آید که دیگر در پی چنین عملی نیست حال آیا می توان از این
راه احراز کرد که او فرد تائب است و آثارتوبه را بر اعمال او بار کرد؟ قبل
از پاسخگویی به این سؤال لازم است تعریفی از مرور زمان و انواع آن از
دیدگاه حقوقدانان ارائه شود.
مرور زمان بر دو نوع است. مرور زمان حقوقی و مرور زمان کیفری.
مرور زمان کیفری به مرور زمان تعقیب و مرور زمان مجازات قابل تقسیم بندی می باشد.
در تعریف مرور زمان تعقیب (یا مرور زمان
جرم) می توان گفت: «مرور زمان جرم عبارت است از گذشتن مدتی از تاریخ ارتکاب
جرم یا تاریخ آخرین اقدام بدون اینکه از متهم تعقیب به عمل آید که بر حسب
نوع جرم، پس از سپری شدن آن مدت، دیگر متهم قابل تعقیب کیفری نیست.
اما مرور زمان مجازات را می‌توان به گونه
ذیل تعریف نمود: «هر گاه مدت معینی از قطعیت محکومیت جزایی بگذرد ولی اجرای
آن به عهده افتاده و اجرا نشود، در این صورت، محکوم علیه جزایی از مجازات
معاف می گردد.»
-2-1-4- بررسی فقهی تاثیر توبه
در متون فقهی عناوین مشهور جرایم تعزیری
قابل شناسایی در مصادیقی چون مرتد، ساب النبی، آکل الربا، مکتسل الصلوه و .
. . . می‌باشند. لذا به بررسی هر یک از مصادیق بصورت مجزا می‌پردازیم.
2-2-1-4-1- مرتد
مرتد کسی است که کفرش مسبوق به اسلام
باشد. مرتد بر دو نوع است یا فطری است یا ملی. در تعریف مرتد فطری گفته شده
است کسیکه بعد از تولدش بر اسلام کافر شود یعنی یکی از والدین وی مسلمان
باشد ولی مرتد ملی فردی است که از کفر برگردد.
قول مشهور فقها این است که مرتد فطری اگر
مرد باشد توبه‌اش پذیرفته نمیشود و قتل او واجب می‌گردد زوجه‌اش باید عده
وفات نگه دارد و اموالش به ورثه‌اش منتقل میشود.
اما چنانچه مرتد ملی باشد توبه داده شود و
چنانچه از توبه امتناع کرد به قتل می‌رسد . در اینکه مدت لازم برای
استتابه مرتد ملی چقدر است شهید می گوید: «فیستتاب ثلاثه ایام» که این نظر
بسیاری از فقهای امامیه است.
در مورد زن مرتد، اجماع محصل و منقول و
نصوص متعدد دلالت دارند که زن مرتد کشته نمیشود بلکه توبه داده میشود
اگر توبه کرد که آزاد میشود و الاحبس دائم میشود و در اوقات نماز
تازیانه زده میشود.
2-2-1-4-2- ساب النبی
از منفردات امامیه این است که ساب النبی
چه مسلمان باشد و چه کافر فوراً کشته میشود. لکن فقهای عامه در این نظر با
شیعه مخالفند. ابوحنیفه معتقد است : کسیکه ساب النبی کند اگر مسلمان باشد
مرتد است و اگر کافر باشد تعزیر می شود ولی کشته نمی شود.
مادة513 قانون مجازات اسلامی نیز به
تبعیت از فقه امامیه می گوید: « هر کس به مقدمات اسلام و یا هر یک از
انبیای عظام یا ائمه طاهرین یا حضرت صدیقه طاهره اهانت نماید اگر مشمول حکم
ساب النبی باشد اعدام میشود و در غیر این صورت به حبس از یک سال تا پنج
سال محکوم خواهد شد.
2-2-1-4-3- ساحر
کسی که به سحر عمل می‌کند اگر چه مستحل آن
نباشد، اگر مسلمان باشد کشته میشود و اگر کافر باشد تعزیر میشود مستند
این قول روایت نبوی است که «ساحر المسلمین یقتل و ساحر الکفار لایقتل» ساحر
اگر قبل از اقامه حد بر وی توبه کند حد ساقط میشود و در روایتی از امام
صادق (ع) آمده است« عن علیا کان یقول من تعلم من السحر شیئان کان اخر عهد
بر به وحده القتل الا ان یتوب.
فهرست مطالب
مقدمه................................................................................................................ 1
فصل اول: مباحث عمومی و مبنایی
1-1- تعریف توبه ........................................................................................... 3
1-1-1- تعریف لغوی..................................................................................... 3
1-1-2- تعریف اصطلاحی توبه ..................................................................... 4
1-2- احکام و شرایط توبه .............................................................................. 4
1-2-1- شرایط پذیرش توبه .......................................................................... 5
1-2-1-1- عدم پذیرش توبه ای از افراد ....................................................... 6
1-2-1-1-1- مشرف به موت ...................................................................... 6
1-2-1-1-2- کفار......................................................................................... 7
1-3- آثار توبه ................................................................................................. 8
1-3-1- آثار ثبوتی توبه .................................................................................. 8
1-3-2- آثار اثباتی توبه................................................................................... 8
1-3-2-1- سقوط مجازات ............................................................................ 8
1-3-2-2- قبول شهادت ............................................................................... 10
1-3-2-3- عفو امام ...................................................................................... 10
1-4- کیفیت احراز توبه با ملاحظه قواعد عمومی ........................................... 11
1-4-1- علم قاضی و توبه .............................................................................. 12
1-4-1-1- توبه قبل از علم قاضی ................................................................. 18
1-4-1-2- توبه بعد از علم قاضی ................................................................. 22
1-4-2- مرور زمان و توبه ............................................................................. 24
1-4-2-1- تبیین موضوع .............................................................................. 26
فصل دوم: کیفیت توبه در مجازات‌ها
2-1- نقش توبه در حدود ............................................................................... 31
2-1-1- توبه قبل از دستگیری و اثبات جرم.................................................... 32
2-1-2- توبه بعد از اقرار به جرم.................................................................... 33
2-1-3- توبه بعد از اثبات جرم با شهادت شهود.............................................. 34
2-1-4- زنا..................................................................................................... 35
2-1-5- لواط ................................................................................................. 37
2-1-6- مساحقه............................................................................................. 38
2-1-7- شرب خمر........................................................................................ 40
2-1-8- قوادی................................................................................................ 41
2-1-9- سرقت............................................................................................... 42
2-1-10- قذف............................................................................................... 44
2-1-11- محاربه............................................................................................ 49
2-2- توبه در تعزیرات .................................................................................... 50
2-2-1- تعریف تعزیر و اقسام آن................................................................... 50
2-2-1-1- تعریف تعزیر................................................................................ 50
2-2-1-1-1- تعریف لغوی تعزیر ................................................................ 50
2-2-1-1-2- تعریف اصطلاحی تعزیر ........................................................ 51
2-2-1-2- اقسام تعزیر از نظر قانونگذار........................................................ 52
2-2-1-3- تأثیر توبه در سقوط مجازات‌های تعزیری ................................... 53
2-2-1-4- بررسی فقهی تأثیر توبه ................................................................ 54
2-2-1-4-1- مرتد........................................................................................ 54
2-2-1-4-2- ساب النبی............................................................................... 55
2-2-1-4-3- ساحر ..................................................................................... 56
2-2-1-4-4- آکل الربا.................................................................................. 56
2-2-1-4-5- زندیق...................................................................................... 56
2-2-1-4-6- مکتسل الصلوه ........................................................................ 57
2-2-1-5- بررسی مواد قانونی ناظر به توبه در تعزیرات ............................... 57
2-2-1-5-1- توبه در جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی موضوع مادة512.... 57
2-2-1-5-2- توبه در جرایم علیه آسایش عمومی موضوع ماده 521............ 63
2-3- تأثیر توبه در جرایم منجر به قصاص و دیات.......................................... 69
2-3-1- تأثیر توبه در جرایم منجر به قصاص ................................................. 69
2-3-2- تأثیر توبه در جرایم منجر به دیات .................................................... 70
نتیجه‌گیری و پیشنهاد........................................................................................ 71
فهرست منابع ................................................................................................... 76
