نگاهی کوتاه به حرکت مشروطه خواهی ایران
مقدمه
سابقه سکونت بشر بر روی زمین به
میلیون ها سال پیش برمی گردد . او زندگی خود را از طبیعت شروع کرد و پس از
سپری کردن دوره های مختلف به مرحله مد نیت و شهرنشینی رسید . در این دوران
طولانی حوادث و وقایع تلخ و شیرین فراوانی بر او گذشته و تغییر و تحولات
بسیاری در زندگی اجتماعی او رخ داده است . انسان موجودی اجتماعی است و
لازمة آن تعامل و تقابل با همنوعان و حاکمیت نظم و قانون است . اما به دلیل
عدم آگاهی مردم اولیه از حق و حقوق اجتماعی خویش و سوء استفاده حاکمان
جبار، قرن ها طول کشید تا جوامع انسانی از حاکمیت قانون بر خوردار شدند .
تا قبل از آن بر اساس اندیشة حق الهی سلطنت که از سوی پادشاهان تبلیغ شده
بود و اوامر خود را لازم الاطاعه و لازم الاجرا کرده بودند، مردم نیز با
جان و دل و بر اساس اندیشه های سنتی و خرافی پیشینیان خود تن به این شرایط
ذلّت بار داده بودند. اما با گذشت زمان و پیچیدگی زندگی و روابط اجتماعی
انسانها با یکدیگر لزوم حاکمیت قانون مدوّن که حقوق همه آحاد ملّت را تأمین
کند بیشتر احساس گردید. مردم در اثر تعامل و تقابل با یکدیگر و ارتباط با
سایر جوامع به این مهم پی بردند و با قیام و شورش
در صدد به دست آوردن حقوق از دست رفته خود برآمدند.
با شکل گیری حکومت قانون در جوامع
مختلف و آشکار شدن فواید آن در زندگی اجتماعی، مردم ممالک استبداد زده نیز
به فکر احیای حقوق مدنی و حاکمیت قانون در کشورهای خود برآمدند . اگر چه
سابقه پیدایش مجلس که نماد قانون است، در ایران به دوره باستان بر می گردد.
اما منظور ما از مجلس،مجالس فرمایشی و انتصابی نیست. بلکه مجلسی است که در
آن مردم با انتخاب نمایندگان خود مستقیماً در سرنوشت خویش و اداره امور
مملکت دخالت کنند . این مهم در تاریخ معاصر ایران با وقوع انقلاب مشروطیت
محقق گردید. مردم کشور ما از اواسط دوره ناصری با مشاهده تاراج منابع ثروت
ملی و احساس سلطه استبداد و استعمار و با رشد و آگاهی سیاسی و فکری خویش
حرکت اعتراض آمیزی را علیه وضعیت موجود آغاز کردند. پس از شکل گیری عوامل و
حوادث بلند مدت و کوتاه مدت سرانجام در دورة مظفرالدین شاه قاجار ایرانیان
پس از سالیان دراز به یکی از آرزوهای دیرینه خود که همان حاکمیت قانون بود
دست یافتند. با صدور فرمان مشروطیت توسط شاه مزبور در سال 1324. ق/1285 ش )
که تکیه اساسی آن بر افتتاح دارالشوری(تأسیس مجلس شورای ملی) بود انتخابات
برگزار گردید و در این سال برای نخستین بار «خانة ملت» گشایش یافت . اگر
چه مجلس اول طبقاتی بود و اکثریت نمایندگان آن تهرانی بودند . اما با گذشت
زمان و تصحیح و تکمیل قوانین، نقایص برطرف و زمینة حضور مردم در عرصة ادارة
کشور بیشتر محقق گردید . هر چند در مواردی مجلس از مخالفت با اقدام‌های
نادرست حکومتگران و گاه بیگانگان
خود داری می کرد. اما در عین حال پایگاهی بود تا افراد منتخب مردم بتوانند از طریق آن سخنان خود را به گوش حکومت و مردم برسانند.
در آغاز طول مدت دوره های مجلس شورای
ملی دو سال بود، اما از مجلس نوزدهم به بعد مدت زمان مزبوربه چهار سال
افزایش یافت. بسیاری از مجالس به دلایل مختلف عمر به کمال نبردند و با
انحلال و تعطیلی زود هنگام و شروع دورة فترت زمینة ریشه دوانیدن مجدد
استبداد و استعمار را در کشور فراهم کردند.
مشروطیت چیست؟ چرا انقلاب مشروطیت به
وقوع پیوست؟ حوادث مهم دورة انقلاب مشروطیت چه بود؟واکنش حکومت قاجار نسبت
به این رویداد مهم چگونه بود؟ و این که نمایندگان مردم سبزوار در مجالس
شورای ملی چه نقشی داشته و چه راهکارهای عملی و نظری برای امر قانونگذاری و
نظارت بر حسن اجرای آن ارائه داده اند، از سؤال‌های اساسی این پژوهش است .
تلاش شده با توجه به اسناد و مدارک موجود و در حد توان علمی نگارنده
به آنها پاسخ داده شود . امید آن که این پژوهش الگویی برای بررسی همراهی
مردم نواحی مختلف در انقلاب مشروطه و همچنین نقش نمایندگان تمام شهرهای
ایران باشد . و از طرفی دست مایه ای برای استمرار پژوهش های آتی نگارنده
دربارة بررسی عملکرد نمایندگان سبزوار در مجالس شورای اسلامی (دوره جمهوری
اسلامی) گردد .
درباره هدف و اهمیت موضوع تحقیق باید
گفت : علاقة وافر نگارنده به عنوان یک سبزواری به تاریخ معاصر ایران،
بخصوص بررسی عملکرد نمایندگان سبزوار در ادوار مختلف مجالس قانونگذاری عصر
مشروطیت علت اصلی انتخاب موضوع این پژوهش بوده است.
همچنین در زمینة پیشینه و گسترة این
تحقیق تاکنون پژوهشی پیرامون نقش سبزوار در مشروطیت و عملکرد نمایندگان این
شهر در مجلس شورای ملی صورت نگرفته است . اما از آن جا که این تحقیق نیاز
به اسناد و مدارک مکتوب و شفاهی داشت ، متأسفانه مرکز اسناد کتابخانه مجلس
شورای اسلامی در این زمینه همکاری لازم را به عمل نیاورد . از طرفی به دلیل
فوت اکثریت نمایندگان سبزوار( به جز متولی و اسکویی، نمایندگان دوره بیست و
چهارم) در زمینه مسائل مجلس منبع شفاهی وجود نداشت . افرادی هم که در قید
حیات هستند حاضر به مصاحبه و ارائه مطالب نشدند. دربارة نقش مردم سبزوار در
مشروطیت نیز منابع مکتوب و شفاهی بسیار محدود و پراکنده بود . به همین
دلیل آن طور که باید و شاید عملکرد مردم این شهر در این رویداد مهم چندان
مشهود نیست.
محدودة زمانی این پژوهش با توجه به
سرآغاز حرکت مشروطه خواهی مردم ایران، از اواسط دورة ناصری(1275 . ق) تا
اواخر دوره پهلوی( بهمن 1357.ش) را شامل می شود. به این صورت که پس ازذکر
مقدمه و کتاب شناسی منابع اصلی ، نگاهی کوتاه به حرکت مشروطه‌خواهی ایران
شده و در فصل اول به بررسی نقش اقشار مختلف مردم سبزوار در به ثمر رسیدن
این انقلاب عظیم پرداخته شده است . در فصل دوم ، سوم و چهارم به ترتیب
عملکرد و راهکارهای نمایندگان سبزوار در دوره قاجار(مجالس اول تا پنجم)،
سلطنت رضا شاه پهلوی (مجالس ششم تا دوازدهم) و محمد رضا پهلوی(مجالس سیزدهم
تا بیست و چهارم) مورد بررسی قرار گرفته است . در پایان حاصل و چکیده سخن،
شرح حال نمایندگان سبزوار ، منابع و مأخذ و سپس اسناد و تصاویر آورده شده
است .
لازم به ذکر است در بخش های مختلف
برای آگاهی از نقش نمایندگان سبزوار ، علاوه بر ذکر بعضی از قوانین مصوب
جلسه‌های مختلف که نمایندگان مزبور با دادن رأی موافق و مخالف تأثیرگذار
بوده اند ، در بسیاری از موارد پیشنهادها و نطق های آنان آورده شده تا
راهکارها و ایده های آنان بهتر شناخته شود. از طرفی برای آگاهی از عملکرد
هر یک از ادوار قانونگذاری در پایان هر دوره قوانین و مصوبه‌های مهم هر
مجلس به صورت خلاصه ذکر گردیده است.
همچنین باید دانست که سبزوار در دوره
های اول ، سوم و هفدهم نماینده ای در مجلس شورای ملی نداشته و در دوره های
بیستم و بیست و یکم و بیست و دوم دارای یک نماینده بوده است . که دلایل آن
در بررسی موضوعات فوق بیان گردیده است . با توجه به مسائل مزبور و انتخاب
بعضی از نمایندگان در چند دورة متوالی ، تعداد نمایندگان سبزوار 19 نفر
بوده ولی در کل تعداد اسمی آنان 39 نفر بوده است .
از نظر شغلی و پایگاه اجتماعی اکثریت
قریب به اتفاق آنان روحانی ، مالک ، بازاری و کارمند دولت و از نظر میزان
تحصیلات در حدود مدرسی و تنها 4 نفر از آنان دارای مدرک دکتری بوده اند .
از طبقات پایین جامعه نیز هیچ‌گاه نماینده ای از سبزوار وارد مجالس شورای
ملی نشده است .
دربارة مراحل و روش کار این پایان
نامه نیز باید گفت ، پس از مطالعه و تحقیق و بررسی مسائل مختلف و با توجه
به علاقة شخصی ، موضوع مزبور انتخاب و پس از مطرح کردن آن با اساتید محترم
راهنما و مشاور و تأیید موضوع در شورای پژوهشی ، فیش برداری از منابع مختلف
صورت گرفت . در مراحل بعدی به سنجش وگزینش مطالب و همچنین تنظیم و تفسیر
آنها پرداخته شد . و در پایان نگارش مطالب جمع آوری شده به همراه اظهار
نظرها،
نتیجه گیری ها وتوضیح‌های لازم انجام گردید .
الف ـ منابع پایه و منشأ(دست اول)
مورخانی که به کار پژوهش دربارة
تاریخ می پردازند ، از منابع گوناگونی برای این کار بهره می برند.یکی از
آثار ، منابع پایه هستند که در زمان وقوع رویدادها نوشته شده اند و
نویسندگان آن ، یا خود شاهد آن رویدادها بوده اند ، یا در همان زمان آن را
از دیگری شنیده و ثبت کرده اند .
- صورت مذاکرات مجلس شورای ملی (24 دورة قانونگذاری)
یکی از منابع اصلی پژوهش حاضر ،
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی است . با تشکیل مجلس و تأسیس ادارة تند نویسی
در این نهاد ، کلیه مذاکرات نمایندگان و مسائل مطرح شده در مجلس بلافاصله
ثبت می شده است . از آن جا که این صورت جلسه‌ها ، بدون فاصله زمانی و واسطه
به نگارش در آمده است ، از هر گونه دخل و تصرف و تحریف مبّراست . بسیاری
از جزئیات جلسه‌ها ، حتی خنده ، همهمه و مسائل حاشیه ای ( زد وخورد ـ
توهین) نمایندگان آورده شده است . این مذاکرات پس از ثبت توسط انتشارات
چاپخانة مجلس شورای ملی در هر دوره قانونگذاری به چاپ رسیده است .
ب ـ منابع مطالعاتی و تحقیقاتی (دست دوم)
این دسته از آثاربر اساس منابع پایه
توسط مورخان ومحققان بعدی نوشته می شوند . بنابراین منابع تحقیقاتی ، نوعی
پژوهش و بررسی تازه دربارة رویدادهای گذشته به شمار
می روند . از جمله این منابع که در این پایان نامه مورد استفاده قرار گرفته است می توان به آثار ذیل اشاره نمود .
آثار و تألیفات زهرا شجیعی
خانم شجیعی از جملة محققانی است که
در دورة اخیر تحقیقات گسترده وکاملی را پیرامون مجالس شورای ملی انجام داده
است . از آثار وی که در اپن پژوهش مورد استفاده قرار گرفته می توان کتب
ذیل را نام برد .
1- نخبگان سیاسی ایران
این کتاب در چهار جلد گردآوری شده ،
که جلدهای اول تا سوم آن مربوط به نهاد وزارت و تغییر و تطّور آن در تاریخ
ایران می باشد . جلد چهارم آن که مورد استفاده این پژوهش قرار گرفته ، ضمن
توضیح مختصر پیرامون حرکت مشروطه خواهی ایران ، مهمترین اقدامات و قوانین
مجالس شورای ملی را بیان کرده است . در پایان این اثر اسامی نمایندگان 24
دورة قانونگذاری به تفکیک حوزة انتخابیه ذکر گردیده است .
2- نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دورة قانونگذاری .
این اثر در یک جلد، عملکرد کلی مجالس
شورای ملی را مورد ارزیابی قرار داده است و در بخش پایانی آن ، شرح حال
نمایندگان بیست و یک دورة قانونگذاری به اختصار بیان شده است . از آن جا که
شرح حال بعضی از نمایندگان درکتب رجال نیامده است ، منبع بسیار مهم در
این زمینه به شمارمی آید .
3- نقش نمایندگان در مجالس قانونگذاری عصر مشروطیت (3جلد)
از دیگر آثار خانم شجیعی مورد
استفاده در این پژوهش می باشد؛ که در این منبع ضمن بررسی عملکرد کلی مجالس
شورای ملی ، درجلد سوم آن عملکرد نظارتی نمایندگان در زمینه طرح سؤال
واستیضاح وزراء ودولت های مختلف آمده است . اطلاعات مزبور شامل تاریخ طرح
سؤال ازطرف نماینده ومجلس ، طراح و طرف سؤال و همچنین موضوع و متن سؤال می
باشد .
ـ کتب شرح حال :
زندگینامه عبارت است از هر نوع نوشتة کوتاه و بلند که حاوی اطلاعاتی از تمام یا
بخش هایی از دوران زندگانی یا اندیشه های یک فرد باشد . زندگینامة هر کس ،
توسط خودش یا توسط دیگران نوشته می شود . بیوگرافی افراد به هر انگیزه ای
که نوشته شوند ، از آن جا که انواع اطلاعات سیاسی ، اجتماعی فرهنگی ، نظامی
و غیره را در بردارند در ردیف مهمترین منابع مورد استفاده مورخان هستند .
زندگینامه ها بسته به اینکه به چه شخصیتی مربوط باشند به جنبه ای ویژه از
تاریخ ارتباط بیشتری می یابند . از جمله کتب شرح حال که اطلاعاتی رادربارة
نمایندگان سبزوار در مجالس شورای ملی ارائه داده و مورد استفاده در این
پژوهش بوده اند عبارتند از:
1- زندگینامه رجال و مشاهیر ایران (1320-1299 هـ ش) تألیف حسن مرسلوند .
2- شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران ، تألیف باقر عاقلی.
3- « اثر آفرینان» زندگینامة نام آوران فرهنگی ایران (از آغاز تا سال 1300 هـ ش ) ، تألیف سید کمال حاج سید جوادی .
4- فرهنگ ناموران معاصر ایران ، تألیف فرهاد آبادانی و صادق آیینه وند .
5- پژوهشگران معاصر ایران ، تألیف هوشنگ اتحاد .
6- شرح حال رجال ایران (قرون 14-13-12هجری ) تألیف مهدی بامداد .
در تاریخ معاصر ایران قیام های متعددی
علیه استبداد و استعمار به وقوع پیوسته است. از آن جا که اکثر آن ها منطقه
ای بوده وهمراهی سایر نواحی کشور را با خود نداشتند، محکوم به شکست گردیدند
. اما نهضت مشروطیت که منجر به تغییرساختار نظام سیاسی و اداری ایران
گردید ، از این نقیصه مبرا بوده است . چرا که این جنبش ملی ارتباط و
پیوستگی خود را همانند حلقه های یک زنجیر با بیشتر نقاط ایران برقرار کرد و
همین عامل یکی از رموز پیروزی آن بوده است .
شهرستان سبزوار نیز با توجه به سوابق
تاریخی و موقعیت خاص ارتباطی آن به سهم خود در پیروزی این نهضت مؤثر بوده
است . اگر چه نقش آن در مقایسه با نواحی دیگر همچون آذربایجان و فارس اندک
است . اما اقشار مختلف مردم این شهر ، روحانی ، بازرگان و عامة مردم (زن
ومرد و کوچک و بزرگ) هر یک به اندازة توان خود همراهی کرده اند . ولی کمبود
منابع و پراکندگی اطلاعات موجود درآنها سبب شده ، وضعیت سیاسی اجتماعی و
حوادث دورة مشروطه خواهی این خطه از میهن مان کمتر جلوه کند .به هر صورت در
این فصل تلاش می شود با توجه به محدودیت های موجود نقش سبزواری ها در
پیروزی این نهضت بزرگ به تصویر کشیده شود.
1- موقعیت جغرافیایی و طبیعی سبزوار
سبزوار دومین شهر خراسان رضوی پس از مشهد
می باشد . این شهر از نظر موقعیت جغرافیایی در غرب خراسان رضوی قرار دارد .
از شمال و شمال غربی به اسفراین و بجنورد ، از جنوب به بردسکن، از شرق به
نیشابور و از غرب به شهرستان شاهرود از توابع استان سمنان منتهی میشود .
مساحت این شهر 20484 کیلومترمربع و ارتفاع آن از سطح دریا درمنابع مختلف
بین 940 تا 977 متر ذکرگردیده است . از نظر جغرافیایی درموقعیت 57 درجه و
43 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 12 دقیقه عرض شمالی نسبت به نصف النهار
گرینویچ قرار دارد. فاصلة آن با مرکز استان (مشهد) 220 کیلومتر و با پایتخت
(تهران) 660 کیلومتر است .
اگر چه در منابع تاریخی و جغرافیایی
دربارة حدود وسعت شهرستان سبزوار نظریه های گوناگونی ارائه شده است، اما با
توجه به حوادث طبیعی، تاریخ پرفراز و نشیب این ناحیه و همچنین مقایسه آنها
با یکدیگر تفاوت چندانی دیده نمی شود . برای روشن شدن مطلب به برخی از
نوشته های منابع در این خصوص اشاره می شود:
ابن فندق در تاریخ بیهق ، طول
حدود سبزوار را تا قومس و خوار و طابران و عرض آن را از دیه سبه که سرحد
ولایت طریثیت است تا دیه نودیه خالصه می داند. اعتماد السلطنه در کتاب مراه البلدان
در این زمینه می نویسد:«از اول خاک بیهق تا نیشابور شصت فرسخ است . سابقاً
دارالملک این ناحیه خسروجرد بوده اما حالا سبزوار است . وسعت خاک بیهق از
حوالی نیشابور تا دامغان بیست و پنج فرسخ است وعرضش هم همین قدر است.»
لازم به ذکر است نویسنده (اعتماد
السلطنه)از نظر میزان فاصله میان نیشابور و بیهق و دامغان دچار اشتباه شده
است چرا که فاصله کنونی بیشتر از آن است . شاید علت آن کمبود امکانات و
وسایل اندازه گیری دقیق بوده باشد و این گونه تفاوت‌ها و اختلاف نظرها
طبیعی به نظر
می رسد. ازجمله محققانی که اخیراً در تاریخ و جغرافیای
این ناحیه و سایر نقاط ایران تحقیقات گسترده ای انجام داده است «لسترنج»
شرق شناس معروف است . وی با مطالعة منابع قدیمی و مقایسه میان آنها به این
نتیجه رسیده است که :«ولایت بیهق تا آخر ریود[روستای ریوند] امتداد داشت و
وسعت آن 25 فرسخ در 25 فرسخ بود».
در حال حاضر این شهرستان دارای 7 بخش با نامهای جغتای، جوین، ششتمد ، داورزن ، خوشاب، روداب و بخش مرکزی می باشد.
بنابر این سبزوار از دیر باز از توابع
خراسان بوده است و در آخرین تقسیمات کشوری که خراسان به سه استان تقسیم
گردید (1383ش) سبزوار جزو شهرهای خراسان رضوی باقی ماند.
«از نظر آب و هوایی هوای سبزوار معتدل و
خشک بوده ، بیشترین درجة حرارت آن در تابستان 42 درجه بالای صفر و کمترین
آن در زمستان 8 درجه زیر صفر است . میانگین باران سالیانه سبزوار به 220
میلیمتر می رسد.»
در کتاب سفرنامة خراسان وکرمان
که در عهد مظفر الدین شاه نگارش شده ، دربارة ویژگی های طبیعی و انسانی این
شهر چنین آمده است . « سبزوار از شهرهائی است که بعد از فتنة چنگیزی احداث
شده است . هوایش خنک است . غله و فواکه خوب از اینجا بیرون
می آید . این شهر جزء خراسان است . لکن اهالیش به محبت و صفا وذوق و همت بر سایر اهالی شهرهای خراسان حالیه رجحان دارند.»
از نظر قومی بیشتر مردم سبزوار آریایی و
ایرانی الاصل اند ، ولی با ورود مردمان گوناگون به این شهر (مغولان و ترکان
و اعراب ) و آمیختن با ساکنان محلی ، نسلی بازمانده از آنان و محلیان
بوجود آمده است.
دربارة تعدادجمعیت این شهر در دورة قاجار منابع مختلف آمارهای متفاوت ارائه داده اند . از جمله در سفرنامة خانیکوف آمده
است:«….شهر [سبزوار] ظاهری زیبا دارد . جمعیت آن زیاد نیست (12 تا 15 هزار
نفر) اما بسیار پررونق و فعال می نماید.» جرج کرزن در کتاب ایران‌وقضیة ایران
آورده است: « … سبزوارمرکز ناحیه ای است حاصلخیز که به‌واسطة قحطی سال
1871 . م صدمة بسیار دیده و این روزها در مرحلة تجدید حیات است . قبل از
قحطی جمعیتش سی هزار نفر بوده ، بعداً تا کمتر از ده هزار تن رسیده و حالا
بالغ بر هیجده هزار نفر است .»
